Een halve eeuw afslanken in Nederland: van Atkins tot afvalshakes

Aan het einde van de zomervakantie duiken ze weer op in de advertenties: de uitnodigingen om de zomerkilo’s eraf te sporten. Sportscholen en dieetgoeroes kunnen er zeker van zijn dat in ieder geval een deel van de bevolking tijdens de vakantie is aangekomen en daar niet blij mee is. In 2016 was bijna de helft van de Nederlandse bevolking te zwaar en 14% zelfs obees. De zoektocht naar een goede balans in voedsel en beweging bestond al in de oudheid maar sinds de jaren ’70 van de vorige eeuw is de omgang met voedsel en gewicht een zorg voor bijna de hele samenleving. 

Herkomst van het dieet

Het woord dieet is afkomstig van het Griekse diaita. Dit was niet zozeer een afvalprogramma maar een manier van leven waarin voedsel een grote rol werd toegedicht bij de mentale en fysieke gezondheid. Griekse en Romeinse artsen speculeerden erop los over hoe de verschillende typen voedsel het lichaam beïnvloedden. Hoewel overgewicht destijds al voorkwam, was te weinig of te eenzijdig voedsel voor veel mensen een groter probleem dan overgewicht. 

De Amerikaanse midden- en bovenklasse raakte aan het einde van de negentiende eeuw in de ban van een van de eerste dieetboeken. William Banting, een voormalig-obese begrafenisondernemer, had op basis van zijn eigen ervaring Letter on Corpulence, Addressed to the Public uitgebracht. Het dieet bevatte veel proteïnen, weinig calorieën en weinig vet. Het was zo populair dat ‘banting’ zelfs in de taal werd opgenomen als synoniem voor lijnen. 

Afvallen in Nederland: van schaarste tot overvloed

Tot aan de jaren ’60 was in Nederland ondergewicht en eenzijdige voeding een groter probleem dan overgewicht. In de Tweede Wereldoorlog werden door de voorloper van het huidige voedingscentrum tips gegeven om ondanks de schaarste goed te eten. Onder andere een recept van tulpenbollen behoorde tot de publicaties. In 1953 introduceerden voedingswetenschappers de Schijf van Vijf om een divers voedingspatroon te stimuleren. 

In de jaren ’70 begon het Voorlichtingsbureau voor de Voeding zich te richten op overgewicht. Mager was al enige tijd het nieuwe schoonheidsideaal en het grote publiek ging zich meer bezighouden met voeding en slank zijn. Televisiedokter Van Swol introduceerde het Atkins-dieet (vet is goed; koolhydraten zijn de vijand) in 1973. Op diverse plaatsen werden afslankgroepjes opgericht. In groepsverband probeerden de deelnemers zich aan de lijn te houden. Later gingen deze groepen grotendeels op in de Weight Watchers. 

Crashdieet, wetenschap en afvalshakes

Over de effectiviteit van de verschillende diëten bestond en bestaat veel controverse. Na Atkins volgden nog onder andere het Montignac-dieet, het brooddieet, het sapvasten en het paleodieet. Daarnaast waren er nog talloze wondermiddeltjes die zouden helpen bij het lijnen. Wetenschappelijk onderzoek wijst echter uit dat veel van deze methodes ineffectief zijn of zelfs averechts werken. In de ‘Andere Tijden lijnen’-aflevering uit 2005 wordt een ‘jojo-pluseffect’ beschreven, waarbij deelnemers hun lichaam zo uit balans brengen door het dieet dat ze uiteindelijk zwaarder worden dan toen ze begonnen. 

Het belangrijkste bij afvallen is om lang de tijd te nemen, gebalanceerd te blijven eten en veel te bewegen. Deze inzichten worden soms overgenomen in de nieuwste dieetmethodes. Zo gaat afvallen anno 2017 met shakes, waarbij maaltijden door zorgvuldig samengestelde shakes worden vervangen. Wetenschappelijk onderzoek geeft aan dat deze methode iets veiliger en succesvoller is dan gebruikelijke dieetmethodes. 

Over de effectiviteit van de verschillende diëten bestond en bestaat veel controverse. Na Atkins volgden nog onder andere het Montignac-dieet, het brooddieet, het sapvasten en het paleodieet. Daarnaast waren er nog talloze wondermiddeltjes die zouden helpen bij het lijnen. Wetenschappelijk onderzoek wijst echter uit dat veel van deze methodes ineffectief zijn of zelfs averechts werken. In een aflevering van Andere Tijden (Andere Tijden lijnen) uit 2005 wordt een ‘jojo-pluseffect’ beschreven, waarbij deelnemers hun lichaam zo uit balans brengen door het dieet dat ze uiteindelijk zwaarder worden dan toen ze begonnen. 

BRONNEN:

• Foxcroft, L. (2012) Calories and Corsets: A history of dieting over two thousand years (Profile Books) 
• Yager, S. (2010) The Hundred Year Diet: America's Voracious Appetite For Losing Weight (Rodale)
• Andere Tijden: Lijnen (regie en onderzoek: G.J. Hendriks, K. van den Born, J. Laeven en Y. Nijland)
• Volksgezondheid: overgewicht 
• Voedingsnu: 75 jaar voedingsvoorlichting