Dé middeleeuwse spot: Van den vos Reynaerde

De 13e-eeuwse epos wordt gezien als het hoogtepunt van de Nederlandse middeleeuwse literatuur. Dit heldendicht werd geschreven door Willem ‘die Madocke maecte’ en gaat over een gluiperige vos die ontzettend wreed is jegens de andere dieren. Tóch bevat dit verhaal wel degelijk spot en maakt het de gevestigde orde van toen belachelijk.

Het verhaal over de vos zou dus geschreven zijn door een zekere Willem, en wel diegene die ook het verhaal over ‘Madocke’ heeft geschreven. Dit Madocke-boek heeft de tand des tijd helaas niet doorstaan. Het Reynaerde epos is daarentegen nog zeer bekend en waarschijnlijk geïnspireerd op de Latijnse fabels uit Ysengrimus en het Franse verhaal Le Plaid. Beide verhalen werden rond 1100 gepubliceerd en gaan over dieren. De vos speelde hierin een overduidelijke demonische rol.

Haaks verhaal op de grootse ridderverhalen

De 13e eeuw stond bekend om haar ridderverhalen. Van den vos Reynaerde staat dan ook haaks op deze gebruikelijke literatuur, maar er worden wel ridderelementen gebruikt. Tijdens het lezen van de epos herkennen we de hofdag, de rechtszitting die de koning leidde en de paladijnen die fungeren als de raadgevers van de heren. De schrijver stak echter de draak met al deze hoffelijke en ridderlijke elementen.

Een niet-bestaande schat

De dieren klagen over Reynaert de Vos tijdens de hofdag van koning Nobel. De koning besluit daarom om Bruun de Beer en Tybeert de Kater te laten zoeken naar de vos, waarna hij voor het hof gedaagd zal worden. Reynaert is de kater en de beer echter telkens te slim af en gebruikt hun zwakheden tegen hen. Uiteindelijk belandt de vos toch voor het hof, waarna hij een list bedenkt en de koning verleidt met een schat. Alleen Reynaert zou weten waar de (niet-bestaande) schat verborgen ligt en de begerige koning Nobel heeft hier wel oren naar. De sluwe vos gaat hierdoor uiteindelijk vrijuit, waarna de hebberige monarch pas later doorheeft dat hem een loer is gedraaid.

Vrouwen neergezet als sloeries

De koning wordt omschreven als een hebberige koning die al zijn principes overboord zet voor een beetje goud. Bruun de Beer kan de verleiding van honing niet weerstaan, waarna ook hij in Reynaerts val trapt. De hovelingen worden kortom gedreven door macht, gulzigheid en rijkdom, waar de vos flink gebruik van maakt. De heersende edellieden werden op deze manier als incompetent neergezet. In het verhaal werd ook een toespeling gemaakt op de clerici, de geestelijken zouden zich niet aan het celibaat kunnen houden. Bovendien werd zelfs het volk als dierlijke primitieve figuren omschreven. Zo werden de vrouwen in het verhaal neergezet als sloeries. Ze hebben dan ook namen als ‘O gerne’ (‘O, graag’) en ‘Julooke’ (‘Jou lok ik’).

De vos zelf

De vos werd tijdens de middeleeuwen gezien als demonisch en onheilspellend. Het verhaal bevat dus een zekere ironie: de vos kreeg immers in zekere zin de heldenrol van het verhaal. Dit terwijl de lezer zich steeds geen houding tegenover Reynaert weet te geven. De ene keer lijkt de vos goed en slim, de andere keer een meedogenloze schurk. De menselijke zwakheden worden in het verhaal constant op de proef gesteld. En ook de lezer twijfelt tijdens het lezen aan zijn eigen integriteit.