De turbulente opkomst van de NSB

Tijdens de grijze jaren ’30 nam de werkeloosheid snel toe. Nederlanders zagen in Anton Mussert een reddende engel. Hij pretendeerde de eenheid terug te kunnen brengen in het land en het aantal werkelozen terug te kunnen dringen. Al snel bleek dat zijn ideeën toch wel heel radicaal waren waardoor veel Nederlanders zich juist eensgezind tegen de NSB keerden. 

Nadat de ingenieur Anton Mussert van de Provinciale Waterstaat actie voerde tegen het ontwerpverdrag met België over de Schelde, leerde hij dat hij vast ook invloed kon uitoefenen op andere nationale kwesties. De gelijkgestemde Van Geelkerken kwam in diezelfde periode in contact met Mussert. In 1931 werd het nationaalsocialistische beweging (NSB) opgericht door de nationalistische heren. Gezamenlijk streden zij voor een krachtig Nederland dat het nationaal belang zou nastreven. De beweging distantieerde zich daarbij openlijk van de politiek en had een duidelijke afkeer tegen de bestaande ordening van het bestuursapparaat.

De vage standpunten van de NSB

Anton Mussert was de voorman van de NSB en sprak groots over ‘krachtig bestuur, zelfrespect van de natie, tucht en solidariteit’. De beweging had aanvankelijk een sterk nationalistisch karakter. De democratie was volgens de NSB’ers niet de juiste bestuursvorm om hun standpunten mee te behalen. Wat die standpunten waren? Dat blijft vrij onduidelijk. Mussert en de andere leden formuleerden niet zozeer een duidelijk plan van aanpak, maar probeerden wel de Nederlanders ervan te overtuigen dat de vorming van een autoritaire staat noodzakelijk was.

Aanhang en afkeer

De jaren ’30 staan algemeen bekend als een periode van economisch verval. Musserts belofte dat hij de werkeloosheid zou verminderen, sprak dan ook vele werkelozen aan. Ook de jongeren (afkomstig uit de hogere sociale kringen) loofden hem. NSB-aanhangers waren echter te vinden in elke laag van de bevolking. In 1933 had de beweging 1.000 leden en in 1936 al circa 55.000 leden. Het aantal aanmeldingen liep vanaf 1935 daarentegen snel terug. De NSB werd (door onder andere het beleid van NSB’er Rost van Tonningen) steeds radicaler en openlijk antisemitisch. De gelijkenis met de Duitse NSDAP was overduidelijk. De kleuren zwart en rood, de oprichting van de jeugdbeweging en de fascistische groet (‘Hou Zee!’) leken verdacht veel op de gebruiken van de nazi’s. Zo merkte de Minister van Buitenlandse Zaken De Graeff op: “Hitler is hun ideaal en Mussert is zijn profeet.” De groeiende weerzin tegen het Duitse fascisme werd steeds vaker geprojecteerd op de NSB.

“Mussert noch Moskou”

Al sinds de oprichting van de NSB werd er argwanend gekeken naar de beweging. In 1933 werd de nationaalsocialistische groep op de zwarte lijst van de overheid gezet waardoor het ambtenaren werd verboden lid te worden van de beweging. De kerken besloten zich halverwege de jaren ’30 eveneens te weren tegen de NSB door lidmaatschap aan kerkgangers te verbieden. Tevens werd de EDD (Eenheid door Democratie) in 1935 opgericht met als doel de democratie te behouden. Het werd hen duidelijk dat het streven hiernaar nodig was, aangezien Mussert Nederland probeerde te sturen naar een autoritaire bewindvoering. Met het motto ‘Moskou noch Mussert’ profileerde de EDD democratie als een kostbaar goed. De groep sprak destijds over ‘bevordering van een daadwerkelijke solidariteit der verschillende volksgroepen’. De geluiden tegen het verzuilde Nederland werden steeds luider.

De NSB-top: Geelkerken, Mussert en d’Ansembourg

Ondanks dat Mussert optrad als voorman, was Van Geelkerken de drijvende kracht. Van Geelkerken beïnvloedde Mussert dusdanig dat zijn denkbeelden fascistisch werden. Ook overtuigde Van Geelkerken hem om de leider te worden van de NSB. Van Geelkerken en Mussert waren het ideale duo en vulden elkaar perfect aan. Zij kregen gezelschap van Max de Marchant et d’Ansembourg. d’Ansembourg diende tijdens de Eerste Wereldoorlog vrijwillig aan de Duitse zijde en werd in 1933 lid van de NSB. Naarmate de NSB actiever werd in de politiek, ondanks de hypocriete antipolitieke instelling van de beweging, werd d’Ansembourg gekozen als fractievoorzitter van de vier man tellende NSB-fractie.

De lieveling van het Derde Rijk: Rost van Tonningen

De radicale jurist Rost van Tonningen maakte in 1934 kennis met het Oostenrijkse nationaalsocialisme en de samenhangende antisemitische ideeën. Als gevolg van zijn verblijf daar, onderhield hij contacten bij de SS van Oostenrijk. In 1936 keerde hij terug naar Nederland en werd lid van de NSB. Mussert maakte hem hoofdredacteur van een nationaalsocialistisch blad en beloofde hem het kandidatuur voor de Tweede Kamer. Van Tonningen zou in ruil daarvoor een ontmoeting arrangeren tussen Mussert en Hitler. Het kersverse NSB-lid Tonningen had bovendien geregeld contact met Himmler. De korte lijntjes tussen Van Tonningen en de top van nazi-Duitsland waren voor de andere NSB’ers ontzettend interessant. Cornelis van Geelkerken en Anton Mussert vochten in feite tegen Rost van Tonningen om positieve aandacht en de goedkeuring van de Duitse nazibewindsvoering. De samenwerking in de NSB was daarom niet evenwichtig. Ook de afgewogen argumentering van d’Ansembourg botste regelmatig met de strijdvaardige en radicalere manier van redevoering van Van Tonningen.