Het planetarium van Eise Eisinga

In september 2023 werd het planetarium van Eise Eisinga, dat hij tussen 1774 en 1781 bouwde, uitgeroepen tot werelderfgoed. Het is het oudste werkende planetarium ter wereld en is sinds 1967 een rijksmonument. Hoe kwam Eisinga tot het ingenieuze idee om het befaamde planetarium te bouwen? En waarom deed hij dit in zijn eigen woonkamer?

Een veelbelovend talent

Eise Eisinga werd op 21 februari 1744 geboren in een eenvoudig arbeidersgezin in Dronrijp, Friesland. Als kind toonde hij al gauw interesse voor exacte wetenschappen: hij blonk uit in wiskunde en in zijn vrije tijd leerde zijn vader, een wolkammer, die ook interesse had in astronomie, hem alles over de sterren. Wekelijks bestudeerde hij de wiskundeboeken van Euclides, een Griekse wiskundige die de vader van de meetkunde genoemd werd. Eisinga hield zich bovendien bezig met de stand van de sterren en de planeten, en rekende uit waar deze zich bevonden en wanneer er zon- of maansverduisteringen plaats zouden vinden. Ondanks zijn sterke aanleg voor de wetenschap maakte hij van zijn hobby nog niet zijn beroep: hij breidde de wolkammerij van zijn vader uit en vestigde zich met zijn bedrijf in Franeker, dat al snel uitgroeide tot een succesvolle onderneming.

Een hunkerende hobby

Ondanks Eisinga’s successen als ondernemer, behield hij zijn interesse voor de sterren en het heelal. In zijn vrije tijd hield hij zich nog steeds bezig met zelfstudie en ook raakte hij overtuigd van het Verlichtingsdenken. Het vergaren van kennis over de wereld was voor Eisinga van groot belang. Lang werd gedacht dat Eisinga een autodidact was en dus zelf al zijn kennis aanleerde. Hij had echter gewoon een 'leermeester', waarschijnlijk docent en wolkammersknecht Willem Wytzes. Hij leerde uit eigen interesse, niet eens per se omdat hij de ambitie had om wetenschapper te worden. Tot een toevallig voorval in 1774.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De samenstand van Jupiter, Mars, Venus en Mercurius

In 1774 deed zich een bijzondere samenstand van planeten voor. Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en de maan stonden dicht bij elkaar aan de hemel en stonden ook nog eens in het sterrenbeeld ram. De bijzondere stand leidde tot verschillende astrologische theorieën, de ene geloofwaardiger dan de ander. Eén van de meest alarmerende theorieën kwam van de Friese dominee Eelco Alta, die in het boek Philosophische Bedenkingen over de Conjunctie van de Planeten Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en de Maan beweerde dat de stand van de planeten invloed zou hebben op de baan van de Aarde. De Aarde zou door de kracht van de stand van de planeten uit haar baan geslingerd worden en onder invloed van de hitte van de zon verbranden en uiteindelijk vergaan. Dit zou gebeuren op 8 mei 1774.

Van complottheorie naar vindingrijke ingeving

De theorie werd in april 1744 gepubliceerd in de Leeuwarder Courant, waardoor er onder sommige Friezen paniek ontstond. Het nieuws werd grootschalig verspreid en door velen opgepakt, zelfs zo veel dat de regering zich ermee ging bemoeien en een verwoede poging deed om de gemoederen te kalmeren. Dit lukte enigszins, maar de paniek verdween pas echt toen de gevreesde 8 mei kwam en er niets gebeurde. Ook Eisinga had de commotie naar aanleiding van de stand van de planeten op de voet gevolgd, maar hij had op basis van zijn eigen berekeningen ook zijn eigen conclusies getrokken. Persoonlijk begreep hij dat Alta’s beweringen onzin waren, maar hij realiseerde zich hoe praktisch het zou zijn om dit te kunnen laten zien door middel van een model van het zonnestelsel. Zo kwam hij op het idee een planetarium te bouwen. 

De bouw van het planetarium

Diezelfde maand begon hij aan een uitdagend project, waar hij oorspronkelijk zes maanden voor uittrok. Omdat het “slechts” een hobby voor hem was, bouwde hij het planetarium in zijn eigen woonkamer. En dan ook nog eens in zijn "vrije tijd". Want terwijl hij werkte aan het planetarium, hield hij zich ook bezig met zijn groeiende bedrijf en zette hij zich in voor de maatschappij in de vorm van liefdadigheid. Ook vervulde hij een functie binnen de lokale overheid. De zes maanden bleken daarom niet voldoende om het project af te ronden. Uiteindelijk zou hij er – met een beetje hulp van zijn vader – zeven jaar voor nodig hebben: het was pas af in 1781. Ondanks dat de Eisinga's jaren zonder plafond zaten, mocht het resultaat er zijn: in hun woonkamer bevond zich nu een compleet model van de zon met de zes op dat moment bekende planeten die eromheen draaiden, namelijk Mercurius, Venus, de Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. Aan de Aarde was zelfs een circulerende maan toegevoegd. Ook is uit het model af te lezen wanneer de zon opkomt en ondergaat, welke dag van de week het is en welk jaar het is. Een kleine domper was dat de planeet Uranus twee maanden voor de voltooiing van het project werd ontdekt. De nieuwe planeet paste niet meer in het oorspronkelijke model, maar dit deed niet af aan de kwaliteit van de ingenieuze creatie.

Een grootse reputatie

Nog voor de voltooiing van het planetarium bezocht de befaamde hoogleraar natuurkunde Jean Henri van Swinden Eisinga’s huis. Van Swinden was zo onder de indruk van Eisinga’s project dat hij met zijn toestemming een beschrijving van het planetarium opstelde, die hij vervolgens over heel Europa onder de voornaamste sterrenkundigen verspreidde. In zijn beschrijving sprak hij lovend over Eisinga’s prestatie, en stelde zelfs: “Wat is het te beklagen, zeide ik in mij zelven, dat deze man zich niet van der jeugd af op de werktuigkunde en hetgeen er toe behoort heeft kunnen toeleggen! Wie weet hoe ver hij het gebragt zoude hebben. Wie weet wat hij nog zoude kunnen doen, indien hij niet verpligt ware zich met een ander beroep bezig te houden.”

In ere hersteld

Zodoende vergaarde de naam Eisinga bekendheid in natuurkundig Europa. Echter, in de jaren 80 van de 18e eeuw brak in Nederland de patriottentijd aan. Ook Eisinga was niet tevreden over de politieke situatie in de Republiek en verzette zich tegen de absolutistische stadhouder Willem V. Dit leidde ertoe dat hij in 1787 moest vluchten, maar niet veel later werd hij opgepakt en voor vijf jaar verbannen uit Friesland. Zijn familie paste in deze tijd op het planetarium. Hoewel de patriotten aanvankelijk verjaagd werden door de Oranjes, werden die laatsten op hun beurt weer verjaagd door de Fransen. Met de definitieve nederlaag van Napoleon en de terugkeer van de Oranjes in Nederland, werd ook Eisinga’s reputatie in ere hersteld. In 1818 bezocht koning Willem I het planetarium zelfs persoonlijk. Ook hij was diep onder de indruk, zo zeer dat hij het planetarium in 1825 aankocht voor de Nederlandse staat. Drie jaar later overleed Eisinga.

Van persoonlijk project tot internationaal erfgoed

Voor enige tijd bleef het planetarium eigendom van de Nederlandse staat, maar in 1859 werd het geschonken aan de stad Franeker, die het openstelde als museum. Tot op de dag van vandaag functioneert het planetarium nog en is het te bezoeken in Franeker. Eisinga en zijn planetarium staan symbool voor de Verlichting in Nederland. Mede hierom is Eisinga opgenomen in de Canon van Nederland en werd het planetarium in 1967 uitgeroepen tot rijksmonument. In 2011 werd het planetarium op de voorlopige lijst van toekomstige aanvragen voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO gezet. In 2023 werd het gebouw officieel uitgeroepen tot werelderfgoed. Het planetarium is daarmee een van de kleinste gebouwen op de werelderfgoedlijst. 

Meer weten over Eise Eisinga en zijn planetarium? In Geschiedenis Magazine nummer 1 van 2022 interviewt Bart Lankester de eerste Eisinga-biograaf, Arjan Dijkstra, over waarom Eisinga aan dit uitdagende project begon.

Bronnen:

• Canon van Nederland: Eise Eisinga
• Koninklijk Eise Eisinga Planetarium: Geschiedenis
• NOS: Eise Eisinga Planetarium voorgedragen voor werelderfgoedlijst
• Jacobus Scheltema, Eise Eisinga, de uitvinder en vervaardiger van het beroemde planetarium te Franeker (Utrecht 1818). 
• NOS: Eise Eisinga Planetarium in Franeker uitgeroepen tot werelderfgoed

Afbeeldingen:

• Het plafond van het planetarium in Eisinga's woonkamer, Willem van Valkenburg, Delft, Nederland, CC BY 2.0 <https://creativecommons.org/licenses/by/2.0>, via Wikimedia Commons. 
• Voorgevel van het planetarium van Eisinga, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, Documentnummer 24.444, CC-BY-SA 3.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/. 
• Eisinga’s planetarium, Rijksmuseum voor de Geschiedenis der Natuurwetenschappen, Nationaal Archief / Fotocollectie Rijksvoorlichtingsdienst Eigen.