De grens tussen Oost en West Duitsland

“From Stettin in the Baltic to Trieste in the Adriatic an 'iron curtain' has descended across the Continent.” Deze bekende zin uit de Fultonspeech van Winston Churchill in 1946 bepaalde lang de manier waarop men over de grens tussen communistisch Oost-Europa en kapitalistisch West-Europa sprak. Hoewel Winston Churchill de term ijzeren gordijn niet zelf bedacht, was de term zelden zo toepasselijk als na de verdeling van Duitsland. Na de verdeling van Duitsland veranderde de Duits-Duitse grens vanaf 1952 in een zwaar beveiligde zone, met hekken, muren, mijnenvelden prikkeldraadversperringen en wachttorens.

De Duits-Duitse grens liep van het schiereiland Priwall aan de Oostzee dwars door Duitsland tot de bergen van Tsjechië, waar een drielandenpunt ontstond tussen de DDR, de Bondsrepubliek en Tsjechoslowakije. Die grens werd vastgelegd toen de geallieerden en de Sovjet-Unie, nog tijdens de Tweede Wereldoorlog afspraken begonnen te maken hoe ze over Duitsland zouden gaan heersen als ze de oorlog gewonnen hadden. Er werden uiteindelijk vier bezettingszones vastgelegd. Een Amerikaanse, een Britse een Franse en een Russische. Die laatste zou de DDR worden, de andere drie werden de Bondsrepubliek Duitsland.

Republikflucht

Lang was de grens redelijk open. Grenscontroles vonden, zeker de eerste jaren na de oorlog, vooral plaats om vluchtende nazi’s op te sporen. Maar niet alleen vluchtende nazi’s probeerden ongezien de grens van de door de Sovjets beheerste bezettingszone over te steken, ook steeds meer ‘gewone’ Oost-Duitsers vertrokken richting het door het westen beheerste gebied. Deze Republikflucht was een doorn in het oog van de Sovjet-overheid. Niet in de laatste plaats omdat de Republikflucht een behoorlijke brain drain betekende en er met de mensen ook veel bedrijven naar het westen vertrokken. Met propaganda enerzijds en striktere controles anderzijds probeerden de Sovjets de Republikflucht te stoppen. Wie zonder geldige redenen de DDR wilde verlaten werd tegengehouden of in de gevangenis gegooid. Dat leverde gespannen situaties op aan de grens, waar Westerse grenspatrouilles soms in de clinch kwamen met Oost-Duitse grenspatrouilles.

Binnen-Duitse grens een echt IJzeren Gordijn

De maatregelen van de DDR werden als onvoldoende beschouwd en in 1952 werd de Verordnung über Maßnahmen an der Demarkationslinie zwischen der Deutschen Demokratischen Republik und den westlichen Besatzungszonen Deutschlands afgekondigd. De Duits-Duitse grens werd door de DDR hermetisch afgesloten om de uittocht van mensen en goederen te stoppen, hoewel de maatregel volgens eerste artikel van de verordening vooral was bedoeld om westerse spionnen, terroristen en andere saboteurs buiten de deur te houden.

Daarmee kreeg het ijzeren gordijn in Duitsland echt vorm. Aan de Oost-Duitse kant van de grens verrees een sperrzone, verboden gebied, van vijf kilometer breed die werd afgezet met prikkeldraad. Het dichtst bij de grens lag een Schutzstreifen van 500 meter breed die intensief werd gecontroleerd. Bijna op de grens lag een omgeploegde en onbegroeide strook. Die strook zand moest ervoor zorgen dat vluchtelingen werden verraden door hun voetsporen. Het dichtst bij de grens stonden grote ijzeren hekken, prikkeldraad en stukken muur. Deze stonden niet op de grens, maar een eindje ervandaan, zodat grenswachten tijdens werkzaamheden niet zomaar in westers gebied terecht konden komen. Waar deze grens door dorpen heen trok, verrezen kleine ‘Berlijnse muren’ en werden huizen afgebroken. Op andere plekken werden bruggen afgesloten of zelfs afgebroken. Mensen die in de zone woonden, werden gedeporteerd, hun huizen afgebroken en soms elders opgebouwd. De 40.000 Oost-Duitse grensbewakingstroepen kregen middels het Schießbefehl het bevel te schieten op iedereen die zonder toestemming de zone betrad. Zodoende bleef de grens verborgen voor de meeste Oost-Duitse burgers.

Moderne dodelijke grens

Vanaf de jaren 60 werden deze bouwsels uitgebreid tot wat de DDR een ‘moderne grens’ noemde. Een enorm netwerk van fortificaties, compleet met wachttorens, mijnenvelden en hekwerken die onder stroom stonden, of waaraan apparaatjes hingen die projectielen afschoten als er aan de verkeerde draad werd getrokken door iemand die over het hek wilde klimmen. Hoe veel mensen er bij pogingen om, ondanks de versperringen, van Oost naar west te vluchten zijn omgekomen is niet precies bekend. Schattingen lopen uiteen van ergens tussen de 250 en 500 tot ruim over de duizend dodelijke slachtoffers. Overigens werden niet allen van hen doodgeschoten of geraakt door boobytraps aan de grens. Velen kwamen om bij ongelukken of verdronken als ze via rivieren of de Oostzee naar het westen wilden zwemmen.

Veel vluchtelingen waren creatief in hun oplossingen om de grensversperring te omzeilen. Van haken om mee over de hekken te klimmen, tot luchtballonnen om over de grens heen te vliegen. Sommigen verstopten zich zelfs in geheime vakken in (kleine) auto’s.

Stare-downs en toeristen aan de grens

Aan de westerse kant van de grens niets van dat alles. Daar stonden een eindje van de grens borden dat men niet verder mocht, en wegen of straten werden afgesloten met een hek. Westerse soldaten patrouilleerden langs de grens, te voet of per helikopter. Vaak kwam het dan tot stare downs waarbij de grenswachten van beide zijden elkaar aankeken door hun verrekijkers, tot een van de partijen inbond en vertrok. De afwezigheid van een echt sperrgebiet gaf aan de westelijke kant toeristen de mogelijkheid om zich te vergapen aan de Oost-Duitse grensconstructies.

Bij de spaarzame grensovergangen kregen die toeristen te maken met de strenge Oost-Duitse controles. Aan de A2 naar van het westen naar Berlijn, bij lag de Grensovergang Helmstedt-Marienborn, bekend als Checkpoint Alpha. Hier werden westerlingen die naar Oost-Duitsland wilden intensief gecontroleerd. Alleen al hier werkten op het hoogtepunt 1000 Oost-Duitse controleurs om auto’s te doorzoeken, paspoorten te controleren. Die controles duurden vaak lang en konden intimiderend zijn. Hele auto’s werden leeggehaald, soms inclusief bekleding. Dat leverde enorme wachttijden op, waardoor men aan de westelijke kant besloot, dan maar extra wegrestaurants en parkeerplaatsen te bouwen.

Van IJzeren Gordijn naar Grünes Band

De zwaarbeveiligde grens werd niet alleen een menselijke hindernis, het ijzeren gordijn werd ook een landschappelijk fenomeen.Tijdens de DDR kwamen talloze herten om in de mijnenvelden langs de grens en biologen vermoeden dat nakomelingen van overlevende dieren elkaar nog altijd leren de voormalige grens te mijden. Tegelijk bood de lange strook vrijwel onbewoond gebied voor veel flora en fauna ook een kans om zich ongestoord te ontwikkelen.

Dat bleek vooral na de val van de Muur. Na de Duitse eenwording werden de grensfortificaties op de meeste plekken snel afgebroken. Toen bleek dat de brede strook die voorheen alleen toegankelijk was voor grensbewaking en militair personeel was veranderd in een gebied waar de natuur op veel plekken enigszins haar gang kon gaan. Hier liepen alleen de paden van de patrouilles, die al snel werden omgetoverd tot wandel en fietsroutes voor toeristen die de grensstreek wilden verkennen. De eerste ideeën hiervan ontstonden al in 1989, maar echt vorm kreeg het project in 2002 toen niemand minder dan Gorbatsjov zich met het project ging bemoeien. Hoewel de Grünes Band nog niet helemaal aaneengesloten is, is het bijna mogelijk te zeggen dat Duitsland het IJzeren Gordijn verruild heeft voor een groen gordijn. 

Bronnen

• Dokumentarchiv.de: 1952 Demarkationslinie Schutz 
• German Propaganda Archive: Wer die Deutsche Demokratische Republik verläßt, stellt sich auf die Seite der Kriegstreiber 
• US Army Center of Military History: Border operations in Germany 1945-1983 
• The Bulletin - Nov 3, 1976: East German Border appearance has changed 
• Deutsche Welle: In the east the border was hidden from the public 
• Volkskrant.nl: Afgebroken ijzeren gordijn nog steeds onneembare grens voor edelherten

Afbeeldingen:

• De grens tussen Oost- en West-Duitsland, vanuit het westen gezien [Public Domain] via Wikimedia Commons
• Toeristen en West-Duitse grenspolitie kijken uit over de grensstrook. Een Oost-Duitse grenswacht houdt een oogje in het zeil. Fotograaf onbekend [CC BY-SA 2.0] via Wikimedia Commons
• Oost-Duitse soldaten aan de grens. Bundesarchiv, Bild 183-W1128-021 / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0 de] via Wikimedia Commons