Herkomst van 'het is een heet ijzer om aan te tasten'

‘Het is een heet ijzer om aan te tasten’ wordt wel gebruikt om een lastige zaak mee te beschrijven. Hoe komt een heet ijzer in deze uitdrukking terecht?

Een heet hangijzer

De meest gangbare verklaring voor de herkomst van de uitdrukking ‘het is een heet ijzer om aan te tasten’ is dat deze afkomstig zou zijn van hete hangijzers. Een hangijzer is een ijzeren ring die aan twee hangarmen is bevestigd, en die aan de haal in de schoorsteen wordt gehangen. Op de ijzeren ring plaatst men vervolgens een ketel, pan of pot boven het open vuur in de schouw, om voedsel in te bereiden. Hangijzers waren tot in de negentiende eeuw aanwezig in keukens, totdat ze werden verdrongen door de kachel en het fornuis.

Omdat ze boven open vuur hingen, werden hangijzers heet. Ze zomaar beetpakken (“aantasten”) was dus problematisch. Zodoende werd uiteindelijk met een heet (hang)ijzer in figuurlijke zin een netelig probleem bedoeld.

Het Godsoordeel

Volgens de Nederlandse taalkundige F.A. Stoett (1863-1936), die onderzoek deed naar de herkomst van verscheidene spreekwoorden en gezegdes, is het ook mogelijk dat de uitdrukking ‘het is een heet (hand)ijzer om aan te tasten’ van de vuurproef bij de Godsoordelen komt.

Het Godsoordeel was een rechtsprocedure die met name in de Middeleeuwen werd gebruikt, en hield in dat de wil van God werd vastgesteld. Dit deed men aan de hand van verschillende beproevingen, waaronder de vuurproef. Het idee hierachter was dat God onschuldige mensen zou willen behoeden voor leed. Beklaagden zouden, als zij onschuldig waren, de beproevingen dus doorstaan met Gods hulp. Hoewel Godsoordelen al in 1215 door paus Innocentius III werden verboden, werden ze tot aan het begin van de negentiende eeuw nog gebruikt.

De vuurproef

De vuurproef hield in dat de beklaagde over gloeiende kolen moest lopen of een gloeiend heet voorwerp, zoals een stuk ijzer, vast moest pakken. De beklaagde liep hierdoor uiteraard brandwonden op; de genezing daarvan bepaalde zijn schuld of onschuld. Als de huid na enkele dagen werd gecontroleerd en volledig genezen was, was de beklaagde onschuldig. Zo niet, dan had God hem niet geholpen en moest hij dus wel schuldig zijn. Voor zover bekend is er, niet heel verwonderlijk, nog nooit iemand geslaagd voor de vuurproef.

De vuurproef wordt ook verbeeld in de televisieserie Vikings van History Channel, waarbij een Christelijke missionaris door Vikingen een vuurproef moet ondergaan.

Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?

Ze veranderen soms van betekenis, er komen nieuwe bij, we ‘lenen’ ze uit andere talen. Alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind je in het Van Dale Spreekwoordenboek. Compleet met prachtige illustraties, essays en citaten.

BRONNEN

• DBNL.org: F.A. Stoett, Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1923-1925), ‘834. Een heet hangijzer’
• DBNL.org: F.A. Stoett, Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1923-1925), ‘2501. De vuurproef doorstaan’
• Historiek.net: Dit is een heet hangijzer
• Mens-en-samenleving.infonu.nl: Het Godsoordeel
• Wikipedia.org: Hangijzer

AFBEELDINGEN

• Peter Bartholomew ondergaat de vuurproef, door Gustave Doré [Public domain], via Wikimedia Commons