Het geheime project waarmee de Sovjet-Unie Nederland tot in het kleinste detail in kaart bracht

Met de val van de Sovjet-Unie in 1991 kwam de Koude Oorlog ten einde. Een tijd van ideologische strijd en voortdurende dreiging van oorlog was voorbij. Maar wat blijkt nu achteraf? De Sovjet-Unie had betere kaarten van Nederland en veel andere westerse landen dan deze landen zelf hadden. Op Russische kaarten uit de jaren 80, die na de val van de Sovjet-Unie op bedenkelijke wijze via kaartenhandelaren in het westen terecht kwamen, is verontrustend veel detail te zien. Hoe kon het dat militairen en politici uit de Sovjet-Unie toegang hadden tot betere kaarten van Nederland dan Nederlanders zelf?

Dat de Sovjet-Unie beschikking had tot betere kaarten van Nederland dan Nederland zelf was 300 jaar eerder ondenkbaar. Rond 1660 was Nederland nog het centrum van de wereld als het aankwam op cartografie. Het was het hoogtepunt van de Gouden Eeuw en handelscompagnieën hadden gedetailleerde kaarten nodig om over de hele wereld te kunnen reizen. Een kaart van Rusland was hierdoor eenvoudiger te vinden in Amsterdam dan in Moskou. In de Jaren 80 lagen de verhoudingen compleet anders.

De gedetailleerdheid van Sovjetkaarten

In de jaren 40 was de Sovjet-Unie al begonnen met het op grote schaal in kaart brengen van de wereld. Hier werd Nederland niet bij overgeslagen. Vanuit Moskou ging men te werk op zeven verschillende schalen. De grootste schaal beslaat de oppervlakte van de aarde in 1,100 segmenten, de kleinste betreffen stedenkaarten waar bushaltes en overheidsgebouwen te onderscheiden zijn. Van die laatste soort zijn er ook enkele tientallen van Nederland gemaakt.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Sommige van deze inmiddels bijna veertig jaar oude Russische kaarten beschikken over meer detail dan de Nederlandse topografische kaarten van die tijd. In de kaarten die in Nederlandse winkels te koop waren, werden expres bepaalde militaire locaties weggelaten. Zo is het marine complex in Den Helder op Nederlandse kaarten opzettelijk vervangen voor een fantasielandschap en is de Amerikaanse vliegbasis op Soesterberg op een Nederlandse kaart onvindbaar. De Nederlandse burger wist niet hoe bepaalde militaire locaties eruitzagen, maar vijandige spionnen hadden zo ook geen toegang tot deze informatie. Althans, dat werd in Nederland en veel andere westerse landen gehoopt. Ondanks Nederlandse pogingen om strategische locaties te verdoezelen op kaarten, wist de militaire top van de Sovjet-Unie exact waar het marine complex in Den Helder lag en hoe de Amerikaanse vliegbasis op Soesterberg was opgebouwd.

Het bleef echter niet bij militaire doelen. Op kaarten van grote steden zoals Den Haag, Utrecht en Rotterdam is in een oogopslag te zien hoe die steden zijn ingedeeld. Overheidsinstanties, postkantoren, fabrieken, kazernes, vliegvelden, allemaal staan ze netjes in cyrillisch schrift aangeduid. Van de vele bruggen in de Nederlandse steden staan de grootte en sterkte aangegeven, samen met informatie over de bevaarbaarheid en breedte van de bijbehorende rivieren en kanalen. Ook de hoogte van dammen en dijken, soorten gewassen en de bestrating van wegen zijn terug te vinden. En het kon nog gedetailleerder: op een kaart van San Diego in de Verenigde Staten werd zelfs genoteerd wat voor planten er naast wegen groeiden.

Het verkrijgen van informatie

De vraag is hoe de Sovjet-Unie aan zo’n ongekende hoeveelheid geografische informatie kon komen. Het eenvoudige antwoord is dat veel westerse landen, waaronder Nederland en de Verenigde Staten, topografische kaarten vrij beschikbaar stellen. Hier zullen communistische spionnen ongetwijfeld gretig gebruik van hebben gemaakt. Ook had de Sovjet-Unie sinds de jaren 60 toegang tot informatie via haar satellieten. Toch kan dit niet het volledige antwoord zijn. Op vrij verkrijgbare kaarten staan geen geheime militaire vliegvelden, en op satellietbeelden kan moeilijk onderscheid worden gemaakt tussen specifieke gebouwen.

De overige informatie? Die hadden de autoriteiten in Moskou te danken aan uitvoerige spionageactiviteiten. Zo zouden Sovjetdiplomaten in Zweden er een handje van hebben gehad om te gaan picknicken in de buurt van strategisch interessante locaties. In 1982 zou een Sovjet spion door een praatje te maken met een bouwvakker er zelfs achter zijn gekomen waar een Zweeds mijnenveld lag. Omdat een oplettende Zweedse contraspion meeluisterde werd de Sovjetspion snel het land uitgezet, maar het kwaad was al geschied. Ook op ambassades in Nederland waren hoogstwaarschijnlijk spionnen uit de Sovjet-Unie actief.

Spionage werd niet alleen vanuit ambassades gedaan. In de jaren 50 werden alle vrachtwagenchauffeurs uit Oost-Europa nog gescreend door de Nederlandse geheime dienst. Dit beleid werd later losgelaten, maar in de jaren 80 werd opnieuw gewaarschuwd voor truckers uit Oekraïne die rondhingen bij militaire locaties. Ook verdwenen passagiersvliegtuigen uit de Sovjet-Unie soms een tijdje van de Nederlandse radar. Later bleek dat deze vliegtuigen dan een duikvlucht hadden gemaakt om foto’s te kunnen nemen van voor hun interessante locaties.

Oorlog of een ander doel?

Dat truckers uit Oekraïne hun pauzes verdacht vaak naast Nederlandse militaire locaties hielden lijkt een logisch doel te hebben; informatiewinning ter voorbereiding op een mogelijke oorlog. Maar als de kaarten enkel werden gemaakt voor oorlog, waarom werd er dan specifieke informatie genoteerd over gewassen, begroeiing naast wegen en de ligging van bijvoorbeeld postkantoren? Dit lijkt nutteloze informatie als je enkel een militair offensief of zelfs een allesverwoestende nucleaire aanval zou plannen. Volgens John Davies en Alexander Kent, die in hun boek The Red Atlas; How the Soviet Union Secretly Mapped the World uitvoerig onderzoek hebben gedaan naar deze Sovjet kaarten, komt dit omdat de communistische leiding in Moskou tot het einde van de Koude Oorlog heeft geloofd dat ook het westen zou vallen voor het communisme. Met deze kaarten konden ze de wereld buiten hun huidige grenzen alvast beter begrijpen. Het zou immers slechts een kwestie van tijd zijn tot de Sovjet-Unie ook daar de dienst uit zou maken. Bij het aanbreken van dat moment zouden deze kaarten goed van pas komen.

De louche handel in geheime kaarten

Dat de Sovjet-Unie zo uitvoerig de wereld in kaart bracht is pas na de val van de communistische grootmacht in 1991 duidelijk geworden. Ondanks dat er vanuit Moskou het bevel werd gegeven om de kaarten te vernietigen, zijn er een hoop in het westen beland. Russische officieren zagen in de kaarten geen oud papier, maar een manier om snel geld te verdienen. Zo kwamen de kaarten in bezit van universiteiten, verzamelaars, bedrijven en zelfs legers.

De Sovjet-Unie heeft de kaarten dan wel niet voor hun beoogde doel kunnen gebruiken, maar sommige andere landen maken nu gretig gebruik van de zorgvuldig verzamelde informatie. Het Nederlandse leger vertrok bijvoorbeeld in 2002 als onderdeel van een missie van de Verenigde Naties naar Ethiopië en Eritrea. Toen ze erachter kwamen dat ze zelf geen kaarten van die regio in bezit hadden, boden de Sovjet kaarten uitkomst. Door de hoge kwaliteit en grote hoeveelheid aan informatie bleken de kaarten uit de Sovjet-Unie van grote waarde. Ondanks dat de wereld niet voor het communisme is gevallen, is het uitvoerige (spionage)werk van de cartografen van de Sovjet-Unie dus niet voor niets geweest.

BRonnen:

• John Davies, Alexander J Kent: The Red Atlas: How the Soviet Union Secretly Mapped the World
• Bloomberg CityLab: The Soviet Military Secretly Mapped the Entire World
• Wired: The Soviet MIlitary's Eerily Detailed Guide to San Diego
• National Geographic: The Soviet Military Program that Secretly Mapped the Entire World
• Algemeen Dagblad: Russen zagen meer dan wij: geheime kaarten tonen verbluffende details van vliegvelden in Nederland
• Nederland-Rusland Centrum: Igor Wladimiroff, Nederlandse kaarten van Rusland

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Voorbeeld van een kaart in cyrillisch schrift. Foto van Marjan Blan via Unsplash