Historische herkomst van ‘het doel heiligt de middelen’
Van een leugentje om bestwil tot een politiek besluit dat betrekking heeft op een grote bevolking. Wanneer verregaande middelen ingezet worden om een goed doel te bereiken wordt vaak het spreekwoord "het doel heiligt de middelen" gebruikt. Meestal gaat het hierbij om een doel dat vooral in de ogen van de gebruiker van het spreekwoord als goed of nuttig wordt beschouwd, maar in twijfel getrokken kan worden door anderen. De uitspraak wordt vaak toegeschreven aan de politieke filosoof Niccolò Machiavelli, maar heeft hij deze uitspraak eigenlijk wel gedaan?
Eerste gebruik
Het spreekwoord kwam al voor in de oudheid, maar het is onbekend wie precies de eerste was die het spreekwoord beschreef. Destijds bestonden er namelijk al verschillende bewoordingen in het Latijn. Een voorbeeld hiervan is de bewoording van de Romeinse dichter Horatius. In zijn Epistulae schreef hij: “qui vult finem, vult et media”: wie een doel wil, wil de middelen (om dat te bereiken). Een andere grote Romeinse dichter, Ovidius, gebruikte de woorden “exitus ācta probat” in zijn Heroides. De vertaling hiervan luidt: het succes of de uitkomst rechtvaardigt de daden. Het is onduidelijk of Ovidius met deze woorden dezelfde betekenis in gedachte had als hoe wij dit spreekwoord nu gebruiken.
Machiavelli en Il Principe
Ondanks dat het spreekwoord dus al langer in verschillende vormen bestond, wordt het tegenwoordig vooral geassocieerd met de ideeënleer van Niccolò Machiavelli (1469-1527). In zijn boek Il Principe, 'de Vorst' of 'de Heerser', raadde hij machthebbers namelijk aan slechts één doel na te streven: het verwerven, vergroten en behouden van macht. Om dit doel te bereiken was volgens hem alles geoorloofd. Door heel het boek doet Machiavelli uitspraken over het belang van het behoud van de staat en de rechtvaardiging hiervan. Maar in tegenstelling tot wat veel mensen denken, heeft Machiavelli het precieze spreekwoord nooit gebruikt. Wel schreef hij een vergelijkbare stelling: “Een belastende daad dient haar excuus te vinden in haar resultaat. En als dat resultaat goed is, dan zal ook het excuus goed zijn.” Deze uitspraak is echter niet terug te vinden in Il Principe, maar in het omvangrijkere werk Discorsi, of Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius, waarin Machiavelli zijn politieke filosofie uiteenzette.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Reputatie
Het gezegde is in de loop der tijd symbool komen te staan voor opportunistische politiek. Het wordt vaak als motto toegeschreven aan strenge of zelfs wrede politici. Otto von Bismarck, de eerste Duitse bondskanselier die bekendstaat om zijn beleid van Realpolitik, wordt bijvoorbeeld geassocieerd met de uitspraak, omdat hij oorlogvoering gebruikte om van Duitsland een sterke eenheidsstaat te maken. In de 19e eeuw werd het spreekwoord daarbij vaak in verband gebracht met missionarissen van de jezuïetenorde, die ook verregaande middelen gebruikten om mensen te bekeren tot het katholicisme.
Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?
Wij maken deze rubriek in samenwerking met Van Dale. De meeste informatie halen we uit het Van Dale Spreekwoordenboek, samengesteld door Dikke Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon. Daarin staan alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden én hun geschiedenis, in woord en beeld.
Bronnen:
- EOS Wetenschap: 'Machiavelli is een van de vaders van de moderne staat’
- Ton den Boon, Van Dale Spreekwoordenboek (Amsterdam 2018).
