Verhalen over Anansi: de geschiedenis van een spinnengod

De spin Anansi was de West-Afrikaanse god van de verhalen. Hij groeide hij uit tot een mythische verzetsheld onder totslaafgemaakte Afrikanen, en geldt hij tot de dag van vandaag als een icoon binnen de Surinaams-Nederlandse cultuur. Wat is het verhaal van deze legendarische achtpoter?

Kweku Ananse uit West-Afrika

Anansi is letterlijk de spin in het web van talloze verhalen. Net zoals bij vele andere mythische wezens het geval is, is de exacte oorsprong van deze magische spin in nevelen gehuld. Wat wel duidelijk is, is dat de verhalen over Anansi voor het eerst werden verteld in West-Afrika. In Afrika was Anansi bekend onder de naam Kwaku of Kweku Ananse, en in de lokale mythologie vervulde hij de rol van bemiddelaar tussen de mensen en de goden. Zo zou hij namens de mensen hebben onderhandeld met de god Nyame, die heerste over de hemel, en hem hebben overtuigd de regen en de nacht te schenken aan de stervelingen van de aarde. 

In een ander verhaal duikt Anansi op als zoon van Nyame. In deze legende zorgden Anansi’s streken ervoor dat alle verhalen in de wereld terechtkwamen. Volgens de overlevering slaagde Anansi erin zijn machtige vader te overtuigen om afstand te doen van alle verhalen in zijn bezit, zolang de spinnengod in staat was om vier mythische wezens aan Nyame te overhandigen: Orini, de python, Oseobo, het luipaard, de dodelijke Horebo-horzels, en Mmotia, de onzichtbare fee. Nadat de magische spin wonderwel slaagde in zijn opdracht, overhandigde de hemelgod aan hem de doos met daarin alle verhalen, waarna Anansi de doos opende, en de wereld werd begeesterd met parabels, fabels en legenden. Hij kwam hierdoor in heel West-Afrika bekend te staan als de god van de verhalen.

Anansi beschikte over een sluwe en inteligente persoonlijkheid, die regelmatig naar voren kwam in de fabels die over hem verteld werden. Tot slot waakte hij, als verhalengod, over verhalenvertellers en snelle denkers, die hun schutspatroon konden oproepen door een mengsel van lekkernijen, rook en sterke drank aan Anansi aan te bieden.

De koloniale Anansi

Nadat West-Afrika werd getroffen door de verschrikkingen van het Europese kolonialisme en de bijbehorende slavenhandel, groeide Anansi uit tot een mythische verzetsheld onder gedeporteerde Afrikanen. Tot slaaf gemaakten in het Caraïbisch gebied namen hun geloof in de Afrikaanse mythologie mee naar de overzijde van de Atlantische Oceaan, en deelden adaar de mythen uit hun thuislanden met elkaar. In de Nieuwe Wereld zou Anansi onderdeel uit gaan maken van het “onzichtbare” protest tegen het onrecht van de slavernij.

Afrikaanse gevangenen vertelden onderling over de legendarische spinnengod die verantwoordelijk was voor alle verhalen in de wijde wereld. Op deze manier hielden zij de fabels van Anansi, ondanks de mensonterende onderdrukking van het slavernijstelsel waaraan zij werden onderworpen, in leven. 

Hiernaast speelden de Anansiverhalen uit de koloniale periode in op de repressieve realiteit waar tot slaaf gemaakten mee te maken hadden. De koloniale Anansi veranderde daarom van een hemels tussenpersoon in een gehaaide spin, die zijn grotere, sterkere, en machtige rivalen - zoals koningen en tijgers - keer op keer te slim af was. 

Op deze wijze brachten de Anansiverhalen uit de koloniale periode verzet en rebellie binnen de verbeeldingsruimte van tot slaaf gemaakten. Gevangenen konden daardoor hun eigen, “stille” vorm van verzet ontwikkelen. Met andere woorden: door het vertellen van verhalen over Anansi slaagden gedeporteerde Afrikanen erin hun cultuur levend te houden, en waren ze in staat moed te putten uit de sluwe streken van een mythisch rolmodel.

Nederlandse Anansiverhalen

Dankzij de Nederlandse betrokkenheid bij de internationale slavenhandel, kwamen de verhalen over Anansi uiteindelijk ook in ons land terecht. Vooral de naoorlogse migratie vanuit Suriname droeg bij aan de geleidelijke entree van Anansiverhalen - in Suriname bekend als de “Anansi Tori” - in de Nederlandse samenleving, waarbij de legendarische spin een prominente rol innam binnen de Surinaams-Nederlandse verteltraditie. 

De voormalige spinnengod verloor hierbij wel enigszins zijn wilde haren. De Nederlandse Anansi is namelijk aanzienlijk minder gemeen dan zijn Caraïbische naamgenoot. Wat dit betreft kunnen we de veranderende sociale positie van etnische West-Afrikanen andermaal aflezen aan de inhoud van Anansiverhalen: waar de fabels rondom de spin in de koloniale periode nog gekenmerkt werden door rebellie en verzet, weerspiegelde de Nederlandse versie van het fabeldier de relatief stabiele sociale situatie van Surinaamse Nederlanders. 

Ondanks de veranderingen aan zijn personage, is Anansi in de twintigste eeuw onderdeel uit gaan maken van de Surinaams-Nederlandse cultuur. In 2016 werd daarom besloten de verhalen rondom de legendarische spin op te nemen in de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland. De Anansi-verhalen genieten daarom dezelfde formele erkenning als bijvoorbeeld het Brabantse worstenbroodje, de Indische rijsttafel en de Turks-Marokkaanse Hennakunst.

De beroemdste spin ter wereld?

Gedurende de eenentwintigste eeuw timmerde Anansi eveneens aan de weg in de Engelstalige wereld. Zo verscheen een geromantiseerde versie van de spinnengod in fantasyboeken van de populaire Engelse schrijver Neil Gaiman. Op deze manier maakte ook een internationaal publiek kennis met de geliefde West-Afrikaanse achtpoter.

Over de eeuwen heen is Anansi uitgegroeid tot een van de beroemdste iconen van de West-Afrikaanse cultuur ter wereld. Van zijn periode als de mytische zoon van Nyame tot aan zijn inschrijving op de Nederlandse lijst voor immaterieel erfgoed: Anansi geldt als een constante factor in de geschiedenis van de West-Afrikaanse beschaving - een cultuur die, ondanks de verwoestingen van het Europese kolonialisme, haar sporen heeft achtergelaten over de hele wereld.

Bronnen:

• "Anansi Brings Stories to the World." Myths and Legends.
• "Anansi." Mythology.net.
• "Anansi, Spider God and Freedom Symbol." VAMzzz Occult Blog.
• "LEUGENS, MYTHEN EN VOLKSVERHALEN WERELDWIJD. VANDAAG: ANANSI DE SPIN (AFRIKA & SURINAME)." WatWeDoen.nl.
• "Verhalen over spin Anansi op erfgoedlijst." NOS.

Afbeeldingen:

• Een altaar voor een oorspronkelijk Afrikaanse god in Brazilië. Bron - Toluaye [Public domain] via Wikimedia.
• Versieringen van een West-Afrikaanse tempel. Bron - Celestinesucess [CC BY-SA 4.0] via Wikimedia.
• Standbeeldje van de West-Afrikaanse watergodin Mami Wata. Bron - Unknown (Igbo) [Public domain] via Wikimedia.