De voorgaande koningen Charles
Koning Charles van het Verenigd Koninkrijk besteeg officieel de troon toen zijn moeder in september 2022 overleed. Hij is de derde koning van het Verenigd Koninkrijk die Charles heet, en hij zal dus de boeken in gaan als Charles III. Wie waren de andere twee?
Charles of Karel?
In de Nederlandse geschiedschrijving hebben de Engelse koningen vaak Nederlandstalige namen gekregen. Charles is daarbij vertaald als Karel, waardoor wij de voorgangers van Charles vooral als Karel I en Karel II van Engeland kennen. Echter, we kennen de oudste zoon van koningin Elizabeth II vooral als Charles, en niet als Karel. Om de continuïteit tussen de huidige Charles III en zijn twee gelijknamige voorgangers te benadrukken, kiezen we er in dit stuk voor om zijn voorgangers ook met hun Engelse namen aan te duiden.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Charles I (r. 1625-1649)
Charles I volgde in 1625 zijn vader James (James I van Engeland, James IV van Schotland) en werd zo de tweede koning uit de Stuart-dynastie. Maar of de huidige koning Charles een voorbeeld aan hem moet nemen, is maar de vraag. Charles I was geen succesvol heerser. Hij stond enerzijds bekend om zijn taalvaardigheid (ondanks een stotter) en zijn liefde voor verfijnde kunst. De koning gaf grote bedragen uit aan werken van Van Dyck, Rubens en Titiaan. Zijn heerschappij werd echter ook getekend door controverses die zelfs uitliepen op een burgeroorlog.
Charles I zag zichzelf, zoals veel Europese koningen in zijn tijd, als een absoluut monarch. Daarbij hield hij echter geen rekening met de macht van het Engelse parlement, dat van dergelijk absolutisme niet gediend was. Daardoor lag hij regelmatig op ramkoers met het parlement, in talloze zaken lag het parlement hem dwars, of blokkeerde het parlement wetten en belastingen. De conflicten liepen zo hoog op dat Charles het parlement in 1629 ontbond. Maar daardoor had hij ook een probleem. Zonder goedkeuring van het parlement kon hij helemaal geen nieuwe belastingen meer heffen. Tussen de politieke conflicten door speelden er ook nog allerlei religieuze kwesties, waarbij het feit dat de protestantse koning getrouwd was met een katholieke vrouw, de reputatie van de koning geen goed deed.
Die religieuze kwesties leidden in 1637 tot conflict met de Schotse presbyteriaanse kerk. De koning zag de grote aanhang van die kerk als een persoonlijke belediging en een aantasting van zijn koninklijke anglicaanse autoriteit. Hij stuurde een leger richting Schotland, waarmee het conflict de naam ‘Bisschoppenoorlog’ kreeg. Maar het leger van Charles vond al snel een veel groter leger tegenover zich. Charles, bevreesd voor een smadelijke nederlaag, viel niet aan. Er werd een wapenstilstand getekend, maar voor Charles betekende dat een dure nederlaag. Het leger had hem veel geld gekost en als hij aan geld voor een nieuwe aanval wilde komen, moest hij het parlement bijeen roepen. Het werd een Short Parliament, dat al na enkele weken weer ontbonden werd, zonder dat het een van Charles’ belastingvoorstellen had goedgekeurd. Niet veel later riep de koning het parlement toch weer bijeen, in een poging om toch nog voldoende geld in te zamelen.
Dat parlement was de koning echter niet veel vriendelijker gezind. Integendeel, in een van de eerste zittingen begon het parlement al procedures om de meest getrouwe adviseurs van de koning af te zetten wegens hoogverraad en nam het ook nog een wet aan waarbij de koning het parlement niet meer zomaar kon ontbinden. Charles deed grote concessies aan het parlement, maar daarmee werd de zaak niet rustiger. Conflicten met de Schotten en rebellie in Ierland bleven de factiestrijd voeden. De rebellie in Ierland bleek een katalysator voor de conflicten tussen koning en parlement. Charles wilde een leger bijeenroepen om orde op zaken te stellen in Ierland, maar het aarzelde. De parlementsleden vreesden dat de koning het leger tegen het parlement zou gebruiken en daarom probeerde het parlement een wet aan te nemen die de koning direct zeggenschap over het leger zouden ontnemen. Dat was een brug te ver voor de koning. Toen er ook nog geruchten gingen dat vijf leden van het House of Commons de vrouw van de koning van een samenzwering verdachten, liep de zaak uit de hand. De koning stormde met een gewapende wacht het House of Commons binnen om de vijf te arresteren. De vijf waren gewaarschuwd en waren al gevlucht, waardoor de koning met lege handen afdroop. Dat hij het parlement zo binnen was gestormd, was een ongekende inbreuk op de rechten van het parlement en dat Charles ook nog eens met lege handen achterbleef, was een enorme blamage voor de koning. De schending van de rechten van het parlement en het beschamende resultaat van die actie, zorgden ervoor dat Charles de laatste restjes steun die hij nog in het Parlement had, in één klap kwijt was. De koning moest Londen verlaten en beide partijen begonnen zich te bewapenen. In Notthingham verzamelde Charles een leger van loyale onderdanen, waarmee de Engelse Burgeroorlog begonnen was.
Na een aantal successen, keerde het tij voor de troepen van de koning en na een serie nederlagen moest de koning in vermomming het belegerde Oxford ontvluchten. Hij liet zich daarna gevangennemen door de Schotten, die hem in ruil voor een flinke som geld uitleverden aan de troepen van het Parlement. Die hielden hem nog enige tijd gevangen en nadat de meest radicale krachten binnen het Parlement het voor het zeggen kregen, liep het toch uit op een rechtszaak waarin de koning ter dood veroordeeld werd.
Tussen de heerschappij van Charles I en Charles II maakte Oliver Cromwell de dienst uit in Engeland en in Ierland. In Geschiedenis Magazine 3 van 2023 vertelt Ivo van de Wijdeven hoe Cromwells leger huishield in Ierland en hoe dat Cromwell in Ierland een slechtere reputatie opleverde dan veel Engelse koningen die hetzelfde deden.
Charles II
Charles II was de tweede zoon van Charles I en is in Nederland geen onbekende. Charles II vocht mee in de eerste gevechten van de Engelse Burgeroorlog, maar werd daarna naar het relatief veilige Frankrijk gestuurd. Daar kon hij ook niet blijven en de prins trok een tijd door Europa. Daarbij verbleef hij een tijd in Den Haag, bij zijn zus Mary, de vrouw van stadhouder Willem II. De factiestrijd die Groot-Brittannië teisterde, kon hij tijdens zijn ballingschap niet ontwijken. In tegendeel, hij werd er deel van. Dat kostte hem wel zijn veilige plaats in de Republiek, want nadat Cromwell in Engeland een republiek had uitgeroepen, steunde de Republiek der Verenigde Nederlanden enige tijd de nieuwe republiek aan de andere kant van de Noordzee. Ondertussen zat Charles II niet stil en sloot meerdere bondgenootschappen in een poging om zijn macht te herstellen. Dat leverde hem het koningschap over Schotland op, als Charles II. Toegang tot Schotland kreeg hij echter niet, wegens de conflicten op religieus gebied. Een poging om vanuit Schotland de troon te heroveren liep zodoende uit op een mislukking. Uiteindelijk duurde het tot 1660 voordat hij zijn vaders troon kon herstellen, toen Cromwell gestorven was.
In Nederland kennen we Charles II vooral als de koning van Engeland tijdens de Tweede en Derde Engelse Zeeoorlogen. Vooral tijdens de Tweede Engelse Zeeoorlog sneed Charles II zich met zijn absolutistische ambities in de vingers. Het conflict was duur, maar de koning weigerde het parlement bij elkaar te roepen om meer geld voor de oorlogsinspanning te vergaren. Daardoor kon het gebeuren dat in 1666 het geld zo ver op was dat de Engelse vloot onderbetaald en grotendeels buiten gebruik bij Chatham werd gestationeerd. Michiel de Ruyter wist die kans te benutten tijdens zijn beroemde tocht naar Chatham. Tot dan toe was de oorlog geen onverdeeld succes voor de Republiek geweest, maar door De Ruyters succes bij Chatham, keerden de kansen. De Derde Engelse Zeeoorlog staat bekend om de overwinning van Michiel de Ruyter bij Kijkduin, waarin een aanval van de Engelse marine werd afgeslagen waarna de Engelsen weer door geldgebrek naar de onderhandelingstafel werden gedwongen.
Cultureel gezien kende het rijk van Charles II een aanzienlijke opleving. De koning had een enorme interesse voor in kunst en wetenschappen en de koning had een uitgebreide collectie telescopen en een heus laboratorium in zijn persoonlijke vertrekken. Menig bezoeker aan het hof werd verrast door Charles’ uitgebreide kennis over botanische zaken, medische wetenschap, astronomie of door zijn fascinatie voor uurwerken.
Die culturele oplevingen konden echter de problemen waar Charles’ heerschappij mee te maken kreeg, niet voorkomen of verbergen. Charles’ moeizame relatie met het parlement, de religieuze verdeeldheid in zijn rijk en de steeds absolutistischere ambities van de koning, deden zijn zaak geen goed. Al die frictie rondom de heerschappij van Charles II kwam samen in een prangende kwestie: de opvolging. Hoewel Charles een hele schare erkende buitenechtelijke kinderen had, had hij geen wettige opvolger. In principe was Charles’ oudste broer James (de hertog van York) daardoor de beoogd opvolger, maar die ogenschijnlijk eenvoudige oplossing bleek een religieuze splijtzwam. Charles was protestants, net als het meest invloedrijke deel van de elite en een groot deel van het volk. De hertog van York was daarentegen katholiek.
Dat er een gerede kans was dat er een katholieke koning op de troon zou komen, werd een splijtzwam waarbij alle andere onmin binnen de elite tot uiting kwam. Het House of Commons probeerde te voorkomen dat James op de troon kwam via de Exclusion Bill, maar die wet veroorzaakte alleen maar meer factiestrijd en zette een proces in gang dat vaak wordt beschouwd als het begin van het proces dat zou leiden tot de ontwikkeling van verschillende politieke partijen in het Britse parlement. Dat parlement raakte zo verdeeld dat het eigenlijk niks meer voor elkaar kreeg.
Charles verzette zich fel tegen die Exclusion Bill, omdat hij vreesde dat die wet hem te veel van zijn macht zou kosten. Charles II kwam daardoor net als zijn voorganger op ramkoers te liggen met het parlement. Tot een nieuwe burgeroorlog kwam het niet, maar er werd wel een moordcomplot tegen de koning beraamd. Toen dat complot uitkwam, greep Charles de kans om de teugels flink aan te trekken.
Dat deed hij met succes. Zonder de tegenstand van het parlement, kon hij een aantal belangrijke financiële hervormingen doorvoeren. Dat het Engelse volk ook leek te kiezen voor stabiliteit en zich na alle jaren van conflict en burgeroorlog alle politieke intriges moe leek te zijn, hielp daarbij. Toen Charles’ heerschappij tot een einde kwam, was zijn regering stabieler dan toen hij op de troon kwam. Al ging dat, door alle interne verdeeldheid die eraan voorafging, ten koste van de internationale invloed van het Verenigd Koninkrijk.
Charles II overleed plotseling in februari 1865 in Whitehall te Londen na een kort maar hevig ziekbed. Het overlijden was zo plotseling dat er even gedacht werd aan een moord, maar daarvan is geen sprake. Waarschijnlijk overleed hij aan een aandoening aan de nieren, die hij had opgelopen tijdens experimenten met kwik in zijn persoonlijke laboratorium. Op de avond voor zijn overlijden, zou Charles II zich alsnog tot het katholieke geloof laten bekeren, al wordt er soms aan getwijfeld of hij op dat moment nog volledig aanspreekbaar was.
Nalatenschappen van Charles I en Charles II
De voorgangers van koning Charles III zijn hun regering niet bepaald zonder kleerscheuren doorgekomen. Charles I krijgt, dankzij het meermaals ontbinden van het parlement, vaak de schuld van de Engelse Burgeroorlog in de schoenen geschoven. Hoewel historici het er wel over eens zijn, dat het te ver voert om Charles I de volledige schuld van de Engelse Burgeroorlog in de schoenen te schuiven, zijn ze het er ook over eens dat de Charles I niet bepaald de meest succesvolle koning van Engeland was.
Charles II lag ook regelmatig op ramkoers met het parlement, maar liet de spanningen niet zo ver oplopen als zijn voorganger. Charles II stond ook bekend als the merry king en Old Rowley, al was dat waarschijnlijk vooral een verwijzing naar zijn vele buitenechtelijke kinderen. Hoe goed of slecht de regering van Charles II was, is voer voor historisch debat. De koning wordt kritisch beschouwd door de dure oorlogen en de conflicten met het parlement, maar ook geprezen om zijn vermogen die conflicten uiteindelijk te beslechten en een redelijk stabiel overheidsapparaat op te bouwen. Een punt waardoor historici uit vooral de Victoriaanse tijd negatief over Charles II schreven, was zijn losbandige liefdesleven.
Die amoureuze escapades hebben overigens een opmerkelijke connectie met het heden: Diana, de eerste vrouw van Charles III zou een afstammeling zijn van twee van die buitenechtelijke kinderen: de graven van Grafton en Richmond. Daarmee heeft Charles III een opmerkelijke verbintenis met zijn twee voorgangers.
Bronnen:
Encyclopedia Britannica: Biography Charles I king of Great Britain and Ireland, Charles II, King of Great Britain and Ireland
History of England: King Charles I
Royal Museum Greenwich: Why was Charles I executed?
Royal UK: Charles I, Charles II
