Wannseeconferentie: het Joodse lot bezegeld

Op 20 januari 1942 kwamen Duitse nazikopstukken en hooggeplaatste ambtenaren in Berlijn bijeen om te spreken over de Endlösung der Judenfrage: de ‘oplossing van het Jodenvraagstuk’. Tijdens deze Wannseeconferentie presenteerde Reinhard Heydrich de plannen die moesten worden uitgevoerd om ervoor te zorgen dat Europa voor eens en voor altijd verlost zou zijn van de Joden.

In een bosrijk gebied aan de rand van Berlijn verzamelden zich op 20 januari 1942 vijftien personen in de Villa Marlier am Wannsee, het buitenverblijf van de Reichssicherheitshauptamt, de Duitse Veiligheidsdienst. Onder hen waren ministers, staatssecretarissen en een aantal SS-officieren, vrijwel allemaal hoogopgeleid. Van de aanwezigen waren er slechts twee mannen ouder dan vijftig jaar en had de helft de leeftijd van veertig nog niet eens bereikt. De vergadering stond onder leiding van Reinhard Heydrich, het 37-jarige hoofd van de Sicherheitsdienst die nauwelijks vier maanden later om het leven zou komen toen in Praag een handgranaat in zijn auto werd gegooid.

Doel van de bijeenkomst

Na de inval in de Sovjet-Unie in juni 1941 maakte Duitsland zich al schuldig aan massamoorden in de bezette gebieden. De beslissing om de Joden te vervolgen was dan ook al eerder genomen. Heydrich had in juli 1941 een eerste schriftelijk verzoek gekregen van Göring, naar aanleiding van Hitler’s verlangen om alle Joden in Europa uit te roeien. Ondanks zijn vastberadenheid had de Führer zelf geen expliciet voorstel aangedragen ten aanzien van de uitvoering hiervan. Zijn ondergeschikten mochten uitzoeken hoe dit Jodenprobleem kon worden opgelost. In Berlijn werd daarom gesproken over de concrete organisatorische invulling van de campagne die tegen de Joden zou worden gevoerd. De bijeenkomst aan de Wannsee had daarnaast voor de SS tot doel om zich te verzekeren van de noodzakelijke medewerking van de ministeries van Buitenlandse Zaken en Justitie.

‘Verplichte evacuatie’

Hoewel tijdens de Wannseeconferentie de definitieve keuze voor genocide werd bevestigd, spraken de aanwezigen niet in zulke bewoordingen. Uit de notulen die Adolf Eichmann opstelde, en die in 1947 op het Ministerie van Buitenlandse Zaken werden aangetroffen, bleek dat ze het hadden over een ‘verplichte evacuatie’ naar het oosten. Een optelsom wees uit dat het daarbij in totaal om zo’n elf miljoen Joden zou gaan. Voor het gemak waren alvast de Joodse inwoners van Engeland en neutrale landen als Zweden en Zwitserland meegerekend, want die zouden het te zijner tijd toch ook moeten ontgelden.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De Endlösung

Volgens de plannen die Heydrich kenbaar maakte, zou het aantal Joden na de deportatie als gevolg van zware dwangarbeid, vooral in de wegenbouw, al flink worden uitgedund. Voor de Joden die deze ‘natuurlijke reductie’ overleefden was er een efficiëntere ‘speciale behandeling’. Op het moment dat deze woorden werden uitgesproken, was de eerste gaskamer in Polen al een maand in gebruik.

Mischlingen

Eén van de weinige agendapunten die discussie opleverde, was de behandeling van Mischlingen: Joden die voortkwamen uit een gemengd huwelijk, of waarvan één grootouder Joods was. Volledige overeenstemming werd hierover niet bereikt. Wel werd mede op basis van de ‘Rassenwetten van Neurenberg’ (1935), die onder meer huwelijken tussen Duitsers en Joden verboden en Joden hun burgerrechten ontnamen, gesuggereerd dat Mischlingen in ieder geval gesteriliseerd moesten worden.

Bezegeling van het Joodse lot

Uiteindelijk stemden alle aanwezigen in met de plannen zoals die waren gepresenteerd door Heydrich, en werd het lot van de Joodse bevolking in de door nazi-Duitsland bezette gebieden bezegeld. Ondanks het luchtige, eufemistische taalgebruik en de korte duur van de bijeenkomst, waarna bovendien nog even gezellig werd geluncht, vormde de Wannseeconferentie van 20 januari 1942 een belangrijk scharnierpunt in het schrikwekkende beleid van de nazi’s ten aanzien van de systematische vernietiging van de Joden in Europa.  

Notulen

Tijdens de conferentie werd genotuleerd. Lang bleven die notulen geheim en na de val de Nazi's werden de meeste notulen vernietigd in een poging zo veel mogelijk sporen uit te wissen. Echter, in 1947 dook één van de notulen op. Tijdens de processen van Neurenberg ontving hoofdaanklager Robert Kempner een stapel dossiers afkomstig van het Duitse ministerie van Buitelandse Zaken, waar de notulen tussen zaten. Die notulen vormden belangrijk belastend materiaal tijdens de processen. 

Jaren na de oorlog werden de notulen ook bronmateriaal voor filmmakers, die de huiveringwekkende gang van zaken in beeld probeerden te vangen om zo mensen een idee te geven van de gebeurtenissen. In totaal zijn er drie films gemaakt. In 1984 verscheen een Duitse film Die Wannseekonferenz op TV. In 2001 verscheen in Amerika nogmaals een film op TV onder de titel Conspiracy. De laatste productie verscheen in 2022  onder de titel Die Wannseekonferenz op Duitse TV en in de Nederlandse bioscopen.