Bloei door crisis: oorzaken van de Gouden Eeuw

De Gouden Eeuw wordt gezien als de meest glorieuze periode uit de Nederlandse geschiedenis. Nederland nam een vooraanstaande positie in wat betreft politiek en macht en de handel, wetenschap en kunstwereld floreerden. De oorzaken hiervoor lijken echter meer uit de miserabele situatie van de omringende landen voort te komen dan uit de uniciteit van Nederland.

Met de Gouden Eeuw wordt grofweg de 17e eeuw in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlandsen aangeduid. In deze periode begon Nederland serieus met ontdekkingsreizen, werd de VOC opgericht en schilderden kunstenaars als Rembrandt van Rijn en Johannes Vermeer hun wereldberoemde werken.

Crisis in Europa

De rest van Europa verkeerde echter in de problemen, meestal veroorzaakt door oorlog en conflicten. Zo werd Spanje constant aangevallen door Engeland en Frankrijk en was het land in de Tachtigjarige Oorlog met Nederland verwikkeld. Koning Filips II kon deze oorlogen eigenlijk niet betalen en ging dan ook meerdere malen failliet. Engeland raakte in 1639 in een Burgeroorlog verwikkeld, waarbij koning Karel I uiteindelijk werd onthoofd. Ook in Frankrijk waren er problemen. Koning Lodewijk XIV had te maken met opstanden en gewelddadig verzet. Het Heilige Roomse Rijk was tenslotte verwikkeld in de Dertigjarige Oorlog. Door historicus Trevor Roper wordt dan ook wel gesproken over ‘the general crisis of the seventeenth century’.

Profiteren van oorlog

Nederland leek bij deze crisis echter de dans te ontspringen. De Republiek was ook verwikkeld in de Tachtigjarige en Dertigjarige oorlog, maar leek hier minder last van te hebben dan haar buren. Dit kwam doordat Nederland, meer dan de andere landen, gebruik maakte van de mogelijkheden tot handel die de oorlogen boden. Zo leverde de Nederlandse vloot, die zich steeds uitbreidde, veel goederen aan onder andere Frankrijk, toen Duitsland daar als vijand niet meer toe in staat was tijdens de Dertigjarige Oorlog. Nederland benutte deze kansen optimaal.

Afhankelijke bloei

Voor de bloei van haar economie, was de Republiek dus eigenlijk afhankelijk van de problemen van andere landen. Zo was de crisis die China doormaakte in de 17e eeuw, door een ingewikkelde dynastiewisseling, belangrijk voor Nederland. Door de interne onrust van China haperde de export van porselein uit dat land. De behoefte aan het fijne Chinese servies bleef echter groot en Delftse pottenbakkers speelden hier slim op in door imitaties te gaan maken, het beroemde ‘Delfts blauw’. Toen China in de 18e eeuw weer begon met exporteren verminderde de Delftse productie sterk.

Beeldvorming

Dit alles wil niet zeggen dat de Gouden Eeuw geen bloeiperiode was, integendeel, maar de oorzaken voor de bloei liggen wat genuanceerder dan vaak wordt aangenomen. De Gouden Eeuw kan niet als geïsoleerd, puur nationaal fenomeen worden bekeken, maar is geworteld in de mondiale historische context.

Bron: Rudolf Dekker, ‘Meer Verleden dan Toekomst. Geschiedenis van verdwijnend Nederland’ (Amsterdam 2008).