De geschiedenis van de leus Arbeit macht Frei

In de nacht van 1 op 2 november 2014 hebben onbekenden een deel van de toegangspoort naar het voormalige concentratiekamp Dachau gestolen. De deur werd waarschijnlijk gestolen tijdens de wisseling van de wacht. Hoewel de politie weinig kwijt wil over het onderzoek naar de verdwijning, wilde zij op 4 november wel melden dat ze uitgaat van een Neonazi-motief. Dachau was het eerste grote kamp dat werd geopend door de Nazi’s in 1933. Daar werd ook voor een van de eerste keren gebruik gemaakt van de leus ‘Arbeit macht Frei’.

Eerste gebruik van de term Arbeit macht Frei

De term Arbeit macht Frei werd onder andere gebruikt door de Duitse taalkundige Lorenz Diefenbach. Hij schreef het boek Arbeit macht frei: Erzählung von Lorenz Diefenbach, dat in 1873 uitkwam. De term Arbeit macht Frei sloeg in dit geval op de mogelijkheden van verbetering van leven die gokkers en fraudeurs – die in het boek voorkwamen – konden verkrijgen door te gaan werken. Hierbij doelde Diefenbach niet direct op de Joden. Ook voor de regeringsleden van de Weimarrepubliek was dat niet het geval. Zij gebruikten de leus om publieke werken aan te prijzen, die waren bedoeld om de werkeloosheid tegen te gaan.

Gebruik in concentratiekampen

Voor de Nazi’s was het vrij duidelijk dat Joden ook als fraudeurs konden worden gezien. Zij gebruikten de term daarom maar al te graag in hun concentratiekampen. Ook bij kampen voor politieke gevangenen was de leus Arbeit macht Frei te vinden. De SS-generaal Theodor Eicke had immers bevolen dat de tekst bij elk concentratiekamp opgehangen moest worden. Na gebruik bij een eerste provisorisch kamp voor politieke gevangenen, dat was ingericht in een verlaten brouwerij, moest ook het nieuw in te richten kamp Dachau eraan geloven. Dachau stond model voor alle later gebouwde concentratiekampen en was tegelijkertijd een trainingscentrum voor nieuwe bewakers. Na de bevrijding werd het hek met de tekst in Dachau al eens eerder weggehaald door de Amerikanen, waarna in 1965 een replica werd teruggeplaatst.

‘Jedem das Seine’

Het Arbeit macht Frei-bord dat boven de ingang van het concentratiekamp is geplaatst is misschien wel het bekendst. De gevangenen die hier zaten moesten dit bord zelf in elkaar zetten. Waarschijnlijk werd daarom ook uit protest, de B in het woord Arbeit op zijn kop geplaatst. Alleen in het concentratiekamp Buchenwald was de tekst anders. Hier werd als spreuk ‘Jedem das Seine’ gekozen, ofwel: ieder krijgt wat hij verdient. Hoewel ook deze term aanvankelijk geen antisemitische lading had – Luther gebruikte de term bijvoorbeeld ook met een meer christelijke gedachte – was het voor de mensen die naar Buchenwald werden gebracht duidelijk waar de Nazi’s op doelden.

Het Dachaulied

De tekst Arbeit macht Frei bracht gevangenen in het concentratiekamp inspiratie voor een protestlied. Tekstschrijver Jura Soyfer, die vanwege het schrijven van kritische stukken gevangen was gezet, en de Joodse componist Herbert Zipper maakten in het kamp een marslied over de gewelddadigheden die de kampbewakers hun gevangenen aandeden. Het refrein is hieronder te lezen:

Doch wir haben die Losung von Dachau gelernt, Und wir wurden stahlhart dabei. Bleib ein Mensch, Kamerad, Sei ein Mann, Kamerad, Mach ganze Arbeit, pack an Kamerad: Denn Arbeit, denn Arbeit macht frei, Denn Arbeit, denn Arbeit macht frei!

Het is duidelijk dat het gebruik van de tekst hier cynisch bedoeld is.

Gevoelig

Gebruik van de term en beeltenis van de hekwerken waarop de term stond ligt nog steeds gevoelig buiten de herinneringscentra. In 2011 haalde bijvoorbeeld de Bentveldse projectontwikkelaar Jack Bakker het landelijke nieuws omdat hij een kunstwerk dat refereerde aan het hek bij concentratiekamp Buchenwald wilde plaatsen. De tekst staat immers symbool voor de gruweldaden die de Nazi’s in de concentratiekampen hebben verricht. Om diezelfde reden zitten Neonazi’s achter deze borden aan. Al reeds eerder in 2009 werden een Zweedse Neonazileider en twee Polen opgepakt omdat zij het bord bij Auschwitz hadden gestolen en in stukken hadden gezaagd.

Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?

Ze veranderen soms van betekenis, er komen nieuwe bij, we ‘lenen’ ze uit andere talen. Alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind je in het Van Dale Spreekwoordenboek. Compleet met prachtige illustraties, essays en citaten.

Afbeeldingen:

• Public domain via Wikimedia Commons