Geschiedenis van de filantropie

Oprichter en mede-eigenaar van Facebook Mark Zuckerberg heeft besloten 500 miljoen dollar te schenken aan een liefdadigheidsinstelling. Deze filantropische daad is de grootste donatie die de 28-jarige Zuckerburg tot op heden heeft gedaan. Vandaag de dag is het niet ongebruikelijk dat rijke ondernemers een deel van hun vermogen afstaan aan goede doelen, maar vroeger was dat anders. In de oudheid had filantropie namelijk een iets andere betekenis.

Het woord filantropie komt voor het eerst voor in het Griekse gedicht ‘Prometheus geboeid’, dat vermoedelijk rond de vijfde eeuw voor Christus werd geschreven door de dichter Aischylos. Hierin wordt verhaald over de ontstaansgeschiedenis van de mens, die aanvankelijk geen kennis, vaardigheden of overlevingsinstincten bezat en zich daarom uit angst voortdurend verschuilde in donkere grotten. De oppergod Zeus beschouwde deze wezens als volkomen nutteloos en was dan ook van plan ze te vernietigen.

Prometheus

Voordat het zo ver kon komen, kwam de titaan Prometheus (Grieks voor ‘de vooruitdenkende’) echter tussenbeide. Hij schonk de mens twee dingen: de kennis om vuur te maken en ‘blinde hoop’, ofwel optimisme. Dankzij de combinatie van deze twee gaven durfde de mens zijn grot te verlaten en was hij niet langer nutteloos. Volgens de mythe deed Prometheus zijn gift vanuit zijn ‘philanthropos tropos’, ofwel vanuit zijn ‘menslievende karakter’. Philantropos was daarbij een samenvoeging van de twee woorden philos (liefhebbendheid) en anthropos (mens, menselijkheid).

Filantropie

In navolging van de mythe van Prometheus beschouwden de Grieken filantropie dan ook als een opvoedkundig ideaal. Het beste wat een mens kon doen was zichzelf en zijn gedachten zo goed mogelijk ontwikkelen, zodat zijn kennis – net als die van Prometheus – uiteindelijk ingezet kon worden voor de verbetering van de mensheid. De Akademeia van Plato omschreef filantropie dan ook wel als “een productieve staat die ten goede komt aan de mensen”. Verder brachten de Grieken het ideaal ook in verband met vrijheid en democratie. Met zijn filantropie had Prometheus de mens immers bevrijd van de tirannie van Zeus.

Katholieke Kerk

Aanvankelijk namen de Romeinen het Griekse concept van de filantropie over en verwerkten zij dit in het grotere ideaal van de ‘humanitas’, de menselijkheid. Met de opkomst van de katholieke kerk in de eerste eeuwen na Christus verloor dit begrip echter aan belang. De nadruk in de samenleving verschoof namelijk van het belang van het individu naar kracht van de collectieve gemeenschap. Filantropie in de zin van ‘persoonlijke zelfontwikkeling’ werd daarmee een stuk minder belangrijk. De verbetering van de mensheid (onder meer in de vorm van armenzorg en patronage van de kunsten) lag voortaan grotendeels in handen van de Katholieke Kerk.

Renaissance

Met de opkomst van de Renaissance in de 14e en 15e eeuw vond er echter een nieuwe kentering plaats. De wedergeboorte van het individu en de klassieke cultuur betekenden ook de terugkeer van de begrippen humanitas en filantropie. Zo beschreef de Engelse filosoof Francis Bacon het onderwerp van zijn geschrift ‘On Goodness’ uit 1608 als “alles wat invloed heeft op de welvarendheid van de mens… ofwel dat wat de Grieken filantropie noemden”.

Geleidelijk aan ging dit begrip dan ook meer betekenen dan alleen zelfontwikkeling. Zo had de afnemende rol van de kerk in de samenleving tot gevolg dat onder meer de armenzorg steeds vaker in particuliere handen viel.

Zuckerberg

De meest moderne vorm van filantropie, rijke ondernemers die een groot deel van hun fortuin schenken aan stichtingen of liefdadigheidsinstellingen, ontstond aan het begin van de 20e eeuw. Onder meer de Amerikaanse industriegiganten Andrew Carnegie (1835-1919), John D. Rockefeller (1839-1937) en Henry Ford (1863-1947) gaven gestalte aan deze traditie. Facebookoprichter Mark Zuckerberg heeft nu besloten in hun voetsporen te treden. De 28-jarige miljardair schonk ruim 500 miljoen dollar in aandelen aan een liefdadigheidsinstelling die onder meer onderwijsprojecten financiert.