Kasteel Wewelsburg tijdens de Tweede Wereldoorlog

Oorlogsmonument Kasteel Wewelsburg, gelegen in het Duitse dorp Büren in Paderborn, rijst met zijn grauwe muren machtig op vanaf de top van een heuvel. Het kasteel, met typische ronde torens en een weelderig groene omgeving, lijkt zo uit een sprookje te komen, maar… schijn bedriegt. Ten tijde van het naziregime maakte Heinrich Himmler van het kasteel het hoofdkwartier van de SS. Hij wilde dat het imposante kasteel niet alleen indruk zou maken, maar dat het kasteel ook de nazi-ideologie zou uitstralen. Nu geeft het kasteel een bijzonder – en macaber inkijkje – in hoe Himmler de geschiedenis aan zijn ideologie wilde verbinden en welke symboliek hij daarvoor gebruikte.  

De bouw van kasteel Wewelsburg

Het driehoekige kasteel stamt oorspronkelijk uit de zeventiende eeuw. De prins-bisschop van Paderborn, Dietrich IV von Fürstenberg, liet in 1603 op de restanten van eerdere gebouwen een tweede residentie bouwen. De driehoekige vorm, die uiteindelijk in 1609 volledig gerealiseerd was, had geen militaire bedoelingen, integendeel. Door de driehoeken ontstonden er juist grote blinde vlekken waar aanvallers ongehinderd de muren konden benaderen. Echter, door een grote rots die in de weg stond, zat er voor de bouwers weinig anders op.

In de loop der tijd moest het kasteel heel wat oorlogen verduren, waarbij het kasteel meerdere keren zwaar beschadigd raakte. De schade werd telkens hersteld, totdat het Heilige Roomse Rijk viel, en het kasteel leeg kwam te staan en geleidelijk in verval raakte. Toch zou het enkele eeuwen later een centrale rol krijgen binnen de mythologie van het Derde Rijk.

Heinrich Himmler koos kasteel Wewelsburg

In de jaren dertig zocht Heinrich Himmler, hoofd van de SS, naar een toevluchtsoord voor SS-leden. Op 3 november 1933 bezocht hij kasteel Wewelsburg. Het 17e-eeuwse renaissancekasteel, bestaande uit drie torens die met elkaar verbonden zijn door dikke stenen muren in een driehoekige indeling, was precies van Himmler zocht.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Er waren verschillende redenen waarom Himmlers oog op Wewelsburg viel. Ten eerste was Himmler geïntrigeerd door de symbolische betekenis van kasteel Wewelsburg. Hij zag het als een historisch en cultureel belangrijke locatie die hij kon gebruiken om zijn ideologie te belichamen. Het kasteel had een lange geschiedenis en was gelegen in de regio Westfalen, waar Himmler zelf vandaan kwam. Een aantal opmerkelijke gebeurtenissen uit de geschiedenis van het kasteel, waren voor Himmler een belangrijke aanleiding om voor het kasteel te kiezen. Onder het kasteel bevond zich bijvoorbeeld een beruchte ‘heksenkelder’, waar in 1631 meerdere vrouwen die waren beschuldigd van hekserij, waren omgebracht. Ook werd er een man beschuldigd van dat hij een weerwolf zou zijn, opgesloten. Deze bloedige geschiedenis zou een belangrijke drijfveer voor Himmler zijn geweest om kasteel Wewelsburg te kiezen als ‘heilige’ plek voor de SS.

Daarnaast beschouwde Himmler Wewelsburg als een occulte en spirituele plaats die verband hield met het Germaanse verleden van Duitsland. Hij geloofde dat het kasteel een centrale rol kon spelen in het herstel van een vermeende ‘Arische’ cultuur en tradities. Bovendien straalde het Middeleeuwse kasteel macht en prestige uit. Himmler zag het als een symbool van de macht van de SS en het naziregime. Door het kasteel te gebruiken als hoofdkwartier van de SS, wilde Himmler de superioriteit en de autoriteit van de SS benadrukken.

Verder lag Wewelsburg relatief afgelegen en bood daardoor een zekere mate van afzondering en veiligheid voor de activiteiten van de SS. Dit maakte het kasteel geschikt als een toevluchtsoord voor de SS-elite en voor allerlei geheime rituelen en bijeenkomsten. Het kasteel lag daarbij ook centraal in Duitsland, wat logistiek handig was voor Himmler en de SS-leiding. Van daaruit konden ze gemakkelijk reizen naar andere delen van het land voor bijeenkomsten en inspecties.

De onderhandelingen om kasteel Wewelsburg liepen echter moeizaam. De Landrat van Büren wilde de controle over het kasteel niet opgegeven, maar gaf uiteindelijk met tegenzin toe. Himmler mocht het kasteel honderd jaar lang huren voor het symbolische bedrag van één mark per jaar. Op dat moment moest het vervallen kasteel alleen nog volledig gerenoveerd en herbouwd worden.

Het spirituele centrum van de wereld

Himmler had grootse plannen voor zijn nieuwe hoofdkwartier. Hij geloofde sterk in de esoterische en mystieke aspecten van het nazisme en zag het kasteel als een ideale locatie voor rituelen en ceremonies die de loyaliteit van de SS-leden zouden tonen en versterken. Om dat te bereiken liet Himmler het gebouw zo herinrichten dat hij een omgeving kon creëren waarin SS’ers volledig werden ondergedompeld in nazistisch gedachtegoed en symboliek. Om de ideologische overtuigingen van de SS-leden verder te versterken, startte Himmler een ideologische-politieke opleiding. Hierdoor werd SS-kasteel Wewelsburg daarom in 1943 omgedoopt tot ‘SS-Schule Haus Wewelsburg’, waar de SS-leden werden opgeleid.

Naarmate de macht van Himmler en de SS in het Duitse rijk toenam, groeiden ook zijn ambities wat betreft de Wewelsburg. Het kasteel moest een middelpunt worden van een groter complex, waarbij zelfs het omliggende dorp zou moeten wijken. Na 1941 begonnen Himmler en architect Hermann Bartels plannen te ontwikkelen om het kasteel uit te breiden. Himmler koesterde de overtuiging dat Wewelsburg - na de uiteindelijke overwinning van Duitsland - het spirituele centrum van de wereld zou worden.

Tekens, symbolen en artefacten

De renovaties van het kasteel begonnen bij de buitenkant om het vervallen renaissanceslot meer ‘kasteelachtig’ te maken. Daarvoor kwam er een oostelijke kasteelbrug, de noordelijke toren werd versterkt en herbouwd, de kasteelgracht werd verdiept en het pleisterwerk op de muren werd verwijderd om de onderliggende stenen bloot te leggen. Daarnaast werd er een speciaal mengsel op de stenen geverfd om het kasteel een schutkleur te geven.

Binnen het kasteel liet Himmler allerlei symbolen aanbrengen. Deze stonden voor de mythen en idealen die het nazisme benadrukten. Zo werd er in de noordelijke toren een ronde zaal ingericht met in de vloer het symbool van de Zwarte Zon, een runensymbool dat bestaat uit een zonnewiel met twaalf radiale armen. Een oud symbool dat door de nazi’s werd gebruikt. In deze ronde zaal zouden de rituelen gehouden zijn om de loyaliteit van SS-leden te versterken.

Daarnaast zouden muren versierd zijn met hakenkruisen, oude Germaanse runen en andere mystieke Duitse symbolen. Zelfs het serviesgoed zou ermee zijn gedecoreerd. Het kasteel stond bovendien vol met kunstwerken die het Duitse verheerlijkte. Door het kasteel op die manier met Germaanse geschiedenis en legenden te verbinden, wilde Himmler een gevoel van continuïteit creëren tussen het naziregime en zijn verheerlijkte versie van het oude Germaanse verleden. Dit moest het idee van een ‘duizendjarig rijk’ onder de nazistische heerschappij versterken.

Concentratiekamp

Het merendeel van de bouwwerkzaamheden werd verricht door gevangenen. Om de verbouwing snel af te ronden, werden vanuit concentratiekamp Sachsenhausen gevangenen overgeplaatst naar Wewelsburg. Daarnaast werd aan de voet van de heuvel waar het kasteel op staat, concentratiekamp Niederhagen, het kleinste zelfstandig bestuurde concentratiekamp van het Derde Rijk, ingericht. Het kamp, waar 3900 mensen gevangen werden gezet, had als enige doel Himmlers visie tot leven te brengen.

Hoewel Niederhagen het kleinste kamp in het Nazirijk was, kende het een relatief hoog aantal doden als gevolg van het harde regime in het kamp. Van de ruim 3.900 gevangenen stierven er minstens 1.229 door de omstandigheden op de bouwplaatsen, in het kamp en door de mishandeling en willekeur van de SS-bewakers. Velen werden gemarteld of doodgeslagen en minstens 56 gevangenen werden geëxecuteerd op het kampterrein of op de SS-schietbaan in de nabije bossen.  

De plannen voor een groots Wewelsburg

Hoewel het aanvankelijk de bedoeling was om van het kasteel een opleidingscentrum te maken, werden er in de jaren dertig steeds meer maatregelen genomen om het kasteel om te vormen tot een ontmoetingsplaats voor de hoogste SS-officieren. Niemand mocht het kasteel in zonder speciale toestemming en in 1939 beval Himmler dat er niets over het kasteel mocht worden gepubliceerd, iets wat bijdroeg aan de mysterieuze sfeer rondom het kasteel.

Het einde van SS-kasteel Wewelsburg

Het plan om kasteel Wewelsburg verder uit te breiden, verdween door het verloop van de oorlog al in 1943 in de prullenbak. De verbouwing kwam stil te liggen en op den duur ging de SS zelfs over tot sloopplannen. Op 31 maart 1945, drie dagen voordat de geallieerde troepen kasteel Wewelsburg bereikten, werd er door de overgebleven SS’ers nog een poging gedaan zo veel mogelijk sporen uit te wissen. Op bevel van Himmler werd geprobeerd het kasteel met dynamiet te vernietigen uit angst dat de vijand het in handen zou krijgen en de symboliek van het kasteel tegen hem zou gebruiken. Dit werd echter niet volledig uitgevoerd, waardoor er alleen een schade aan enkele bijgebouwen was. Volgens ooggetuigen zouden vijftien mannen het kasteel hebben geprobeerd in brand te steken, vervolgens burgerkleding hebben aangetrokken en op de vlucht zijn geslagen. Ondanks de brand werd het kasteel nooit volledig vernietigd en bleven de ceremoniële kamers relatief ongeschonden. Het kasteel werd uiteindelijk op 2 april ingenomen door de geallieerde troepen en de 42 overgebleven gevangenen werden uit het concentratiekamp bevrijd.

Het huidige Wewelsburg

Na de Tweede Wereldoorlog werd kasteel Wewelsburg nog een laatste keer hersteld. De verwoeste binnen- en buitenkant werden hersteld en de binnenruimtes werden gerestaureerd in een warm belichte ruimte die contrasteert met de kille stenen muren en de zwarte accenten van de trappen. Bij binnenkomst wordt men begroet door een grootse ruimte met een hoog plafond en een imposante kroonluchter. De trappen in diezelfde ruimte leiden naar de Westvleugel die op 29 juni 1950 werd heropend als jeugdherberg.

Hoewel het grootste deel van het kasteel niet toegankelijk is voor bezoekers, worden er regelmatig rondleidingen gegeven in de ronde kamer en in de ruimte waar de Zwarte Zon te zien is. Daarnaast is het mogelijk om langs het museum te gaan dat vlak naast het kasteel is gebouwd.  Aan de hand van een verzameling authentieke voorwerpen en afbeeldingen, krijgen bezoekers zo nog meer inzicht in de rol van kasteel Wewelsburg tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Verder is er buiten het kasteel een groots uitzicht te zien over het groene landschap en de kronkelende bospaden, die je weer van de heuvel afleiden, gunnen de bezoekers een moment waarop ze even kunnen stilstaan bij de geschiedenis die zich op kasteel Wewelsburg heeft afgespeeld.

Bronnen: 

• Google books: Wewelsburg: De occulte kant van Himmlers SS
• Wewelsburg.de: Historische achtergrond
• Historiek: De mythe van de Wewelsburg – Retraitekasteel voor hoge nazi’s
• History.co: The Nazi castle designed to be the 'centre of the world' 
• Heritagedaily: Wewelsburg – The Real ‘Castle Wolfenstein’