Oorsprong van 'boter op je hoofd hebben'

Wanneer iemand zelf van alles en nog wat op anderen heeft aan te merken, maar zelf ook niet onschuldig is, kun je dit verwoorden door te stellen dat diegene ‘boter op zijn hoofd heeft’. Deze uitdrukking wordt veel gebruikt in het Nederlands, maar waar komt dit gezegde eigenlijk vandaan?

Spreekwoorden met daarin de term ‘boter op je hoofd’ bestaan al eeuwen in het Nederlands. Waarschijnlijk is de uitdrukking ‘boter op je hoofd hebben’ afgeleid van het veel oudere gezegde: ‘Wie boter op zijn hoofd heeft, moet uit de zon blijven’. Van deze uitdrukking zijn verschillende versies bekend.

Jacob Cats

De beroemde Nederlandse dichter en jurist Jacob Cats (1577-1660) gebruikte al één variant van deze uitdrukking. Dit is ook te lezen bij spreekwoorddeskundige F. A. Stoett. Hij haalt namelijk een versje van Cats aan, waarvan de tekst luidt: “Wiens hoofd van boter is, die moet gedurig schromen. Dier moet niet aan het vyer, of voor den oven komen.” De uitdrukking bestaat dus al sinds de 17e eeuw.

Bakker

Een andere spreekwoorddeskundige, P. J. Harrebomée, wijst echter op weer een net ander gezegde. Hij beschrijft de uitdrukking: ‘Die een hoofd van boter heeft, moet geen bakker worden’. De strekking van beide varianten op de hedendaagse uitdrukking is min of meer hetzelfde, namelijk dat je niet te dicht bij de warmte moet komen wanneer je ‘boter op je hoofd hebt’, omdat dan de boter op je hoofd smelt.

Manden

Waarom er bij al deze uitdrukkingen nu juist sprake is van boter en niet van iets anders dat ook smelt in de warmte, is niet precies bekend. Er zijn verschillende theorieën over. Sommigen wijzen erop dat mensen vroeger levensmiddelen in manden op hun hoofd vervoerden, waaronder ook boter. Hierbij moest je dan oppassen wanneer je boter droeg, omdat de het zuivelproduct in de zon snel smolt.

Andere uitdrukkingen

Een andere verklaring is een stuk eenvoudiger: boter zou simpelweg een product zijn dat veel gebruikt werd in Nederland. Omdat het zuivelproduct in de hitte smelt, zou de keuze min of meer toevallig op dit levensmiddel zijn gevallen. Er bestaan immers nog meer uitdrukkingen in het Nederlands waarin ‘boter’ voorkomt. Voorbeelden hiervan zijn ‘hij slaat nog geen deuk in een pakje boter’ en ‘met zijn neus in de boter vallen’.