De Swifterbantcultuur

Je zou verwachten dat er weinig eeuwenoude archeologische vondsten gedaan worden in de jongste provincie van Nederland: Flevoland. Maar bij de inpoldering van de Zuiderzee in het midden van de twintigste eeuw kwam een voorheen onbekend landschap bloot te liggen. Archeologen ontdekten er overblijfselen van de prehistorische Swifterbantcultuur, vernoemd naar het Flevolandse dorp Swifterbant waar in 1962 voor het eerst sporen van deze cultuur werden gevonden. De ontdekkingen leidden tot een grote verandering en vergroting van onze kennis van de Nederlandse prehistorie.

Opkomst van de cultuur

Na de laatste ijstijd, die ongeveer 10.000 jaar geleden afliep, was het gebied rond Swifterbant een met bos begroeid zandlandschap dat doorsneden werd door verschillende rivieren. Hoewel het door zeespiegelstijging in eerste instantie steeds natter werd in het gebied, nam deze stijging af tussen 4.300 en 4.000 voor Christus waardoor het gebied droger en daardoor bewoonbaar werd. In deze periode kwamen de eerste mensen naar het gebied rond het huidige Swifterbant. Ze waren op zoek naar plekken aan het water waar ze kampen op konden zetten, en waar ze konden vissen. Het gebied waar nu Swifterbant ligt, was hiervoor ideaal. De prehistorische Swifterbanters woonden dus op moerassige plekken, en pasten zich aan aan de natte omgeving.

Jagers-verzamelaars én boeren

Onderzoekers ontdekten dat Swifterbantmensen zowel van jagen en verzamelen leefden als van landbouw en veehouderij. Dat deze prehistorische cultuur zich bezighield met het houden van vee was voor archeologen vrijwel meteen duidelijk. Er werden namelijk veel botresten van varkens en runderen ontdekt uit deze periode. Wat meer recent hebben archeologen ook bewijs ontdekt van akkerbouw tijdens de Swifterbantcultuur. De vondst van een stuk grond met bewerkingssporen van een hak (een soort schoffel) deed onderzoekers concluderen dat Swifterbantmensen ook aan akkerbouw deden. Dit was echter waarschijnlijk wel op zeer kleine schaal.

Dagelijks leven

De Swifterbanters leefden in groepen van 40 tot 80 personen op rivierduinen, die hen beschermden tegen het water. Hier bouwden ze hutten. De Swifterbantmensen woonden waarschijnlijk niet het hele jaar op dezelfde plek. Ze hebben waarschijnlijk vooral aan landbouw gedaan in de zomer, terwijl ze in het najaar hazelnoten en fruit verzamelden. In het voorjaar verzamelden ze afgeworpen geweien van edelherten. In de winter was het te nat om in het gebied te wonen, waardoor ze er tijdelijk wegtrokken.

Om te ontdekken wat voor voedsel Swifterbantmensen aten, onderzochten archeologen botanische resten en botten. Hieruit bleek dat ze bijvoorbeeld joegen op edelherten, en de vondst van diverse maalstenen bevestigde dat graankorrels werden verwerkt tot meel. Ook aten de Swifterbanters veel vis, wat niet verrassend is gezien hun nabijheid tot het water. Er blijft echter veel onbekend over de bereidingswijze van voedsel, omdat hier zijn nog maar weinig vondsten van gedaan.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Archeologische ontdekkingen in Flevoland

Een medewerker van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP) vond in 1962 in het oosten van Flevoland enkele scherven en vuursteentjes. Eerder werd er al een klokbekerscherf gevonden. Dit was het eerste bewijs dat mensen in de prehistorie in het gebied leefden. Na deze eerste vondsten werden gedurende de jaren ’70 vele opgravingen verricht door de Rijksuniversiteit van Groningen. Vanwege de diepte van het landschap onder zeeniveau wisten onderzoekers dat de cultuur waarvan de vondsten afkomstig waren, stamden uit een periode dat de Zuiderzee nog droog lag. De archeologen groeven overblijfselen van nederzettingen en artefacten als potscherven, vuurstenen en houten palen op uit het vierde en vijfde millennium voor Christus. Ook ontdekten ze menselijke skeletten uit de Swifterbantcultuur. Deze vondsten waren goed bewaard gebleven omdat de grondlaag waar ze zich in bevonden was afgesloten van de lucht. Zo konden ze niet rotten.

Later bleek echter dat Swifterbant niet de enige plek was waar mensen op deze manier leefden. Inmiddels zijn op meerdere plekken in Nederland vondsten gedaan die erop wijzen dat mensen op die plekken op min of meer dezelfde wijze leefden. Zo stammen de oudste sporen uit 5.100 à 5.000 voor Christus, gevonden bij het Zuid-Hollandse Hardinxveld. De Swifterbantcultuur is dus alleen vernoemd naar de plek waar de eerste vondsten werden gedaan, maar betreft een grotere groep.

Oudste babygraf van Nederland

Een van de meest bijzondere archeologische vondsten afkomstig van de Swifterbantcultuur, is het graf van een jonge vrouw ontdekt in 2015 in Nieuwegein. Om het skelet veilig te stellen, groeven archeologen een grote hoeveelheid klei rondom het graf mee uit. Zo kon de vondst in zijn volledigheid goed worden onderzocht. In eerder gevonden graven uit de Swifterbantcultuur waren de overledenen met uitgestrekte armen en benen begraven, maar de jonge vrouw had een gebogen arm. Archeologen kwamen tot de bijzondere ontdekking dat de vrouw een baby in haar rechterarm had. De baby was zo’n 0 tot 6 maanden oud geworden. De vondst was uniek, omdat de zachte botten van een baby meestal veel sneller vergaan. 

Verdwijning van de cultuur

Rond 3.700 voor Christus begon de zeespiegelstijging in het gebied door te zetten. De bewoners werden hierdoor langzaam gedwongen om weer verder te trekken naar beter bewoonbare plekken. Na 3.400 voor Christus was het gebied helemaal niet meer bewoonbaar.

De Swifterbantcultuur is in Nederland uiteindelijk opgenomen in de hierop volgende Trechterbekercultuur (ca. 4350-2800/2700 voor Christus). Deze Noord-Europese cultuur staat vooral bekend om haar hunebedden.

Bronnen:

• W. Prummel, J.P. de Roever, A.F.L. van Holk (reds.), Swifterbant: Pionieren in Flevoland 6500 jaar geleden (2006).
• Historiek: Swifterbantcultuur

Afbeeldingen:

• Afbeelding bovenaan: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.
• Afbeelding oudste babygraf: BAAC / Archeo3D