De Muur van Antoninus: grens die te veel begrensde

In 2023 ontdekten archeologen een Romeins fort in Schotland. Het fort was een onderdeel van de Muur van Antoninus. Deze muur werd gebouwd als grens voor het Romeinse Rijk in de 2e eeuw na Christus. Het fort geeft ons meer informatie over de Muur van Antoninus. Wat voor muur was dit en waarom werd deze muur gebouwd? Was de Muur van Hadrianus, gebouwd door Pius’ voorganger slechts 20 jaar eerder, niet genoeg?

Het fort dat in 2023 werd gevonden, stond naast de muur van Antoninus en was één van de waarschijnlijk 41 forten die langs de muur stonden. In totaal hebben archeologen nu 10 van de 41 forten gevonden aan de 39 mijl (ongeveer 63 kilometer) lange muur. Dat er op deze plek een fort werd gevonden, is niet helemaal een verrassing: in 1707 noemde antiquair Robert Sibbald al dat hij een fort had gezien in de buurt van Carleith Farm. Zijn verhaal lijkt dankzij deze vondst bevestigd te zijn.  De archeologen vonden het fort door middel van gradiometrie, een techniek waarmee onder de grond kan worden gekeken zonder te hoeven graven. Het fort is niet erg groot geweest. Waarschijnlijk werd het door 10-12 Romeinse soldaten bemand. Zij werden afgelost door een nieuw peloton uit het dichtstbijzijnde grotere fort, dat waarschijnlijk in Duntocher lag.

Muur van Antoninus was enorm project

Het fort werd gevonden vlak bij de Muur van Antonius, een grote fortificatie waarvan de bouw begon in 142 na Christus, in opdracht van de Romeinse keizer Antoninus Pius (regeerde van 138 tot 161). Het was een enorm project: de muur liep van Old Kilpatrick aan de rivier de Clyde in het westen tot Bo’Ness bij Falkirk in het oosten. De muur werd onder leiding van de Romeinse generaal Quintus Lollius Urbicus gebouwd in Schotland en na een aantal jaar was de muur klaar. Hoelang de bouw van de muur duurde, is niet bekend. Archeologen schatten dat de bouw minstens zes jaar heeft geduurd, maar sommige schattingen lopen op tot twaalf jaar.

Muren van steen en plaggen

De muur bestond uit een stenen fundament met daarbovenop een muur van plaggen. In totaal was het bouwwerk ongeveer 3 à 4 meter hoog. Waarom er plaggen werden gebruikt voor de muur die het Romeinse Rijk moest verdedigen, is niet helemaal duidelijk. Wellicht waren de lokale grondstoffen niet toereikend, of had keizer Antoninus geen geld en manschappen meer om de muur van steen te maken. Als extra bescherming werden er wel stevige wallen van turf opgeworpen (op elkaar gestapelde graszoden) en er werden diepe greppels aangelegd. Daarnaast werden er diverse forten gebouwd, waarvan er in 2023 weer één is teruggevonden.

Waarom werd de muur gebouwd?

Het bouwen van de Muur van Antonius lijkt eigenlijk overbodig, als je de Muur van Hadrianus in je achterhoofd houdt. Deze muur lag 160 kilometer verder naar het zuiden, maar was veel sterker. Hij was hoger en sterker. Bovendien was de Muur van Hadrianus op het moment dat de bouw van de Muur van Antoninus begon, nog maar 15 jaar oud, dus waarom zou Antoninus Pius nog een muur bouwen? De werkelijke reden is niet meer te achterhalen, maar er bestaan verschillende theorieën over dit onderwerp. Onder Antonius Pius waren de Romeinse troepen verder naar het noorden opgerukt, voorbij de Muur van Hadrianus. Waarom hij zijn troepen voorbij die veilige muur liet oprukken, is evenmin duidelijk.

Als mogelijke verklaring wordt genoemd dat Antoninus wilde laten zien wat hij kon binnen het Romeinse Rijk. Hij was een adoptiefkeizer, wat inhoudt dat hij als opvolger geadopteerd was en geen biologische zoon van de voorgaande keizer, Hadrianus (die overigens zelf ook een adoptiefkeizer was). Deze positie als adoptiefkeizer zorgde ervoor dat hij zichzelf nog moest bewijzen. Dit kan Antoninus geprobeerd hebben door de muur te bouwen en te laten zien dat hij zich op het gevaarlijke terrein van de Caledoniërs (later Picten) durfde te begeven, die vaak aanvallen op de Romeinen uitvoerden. Daarnaast had hij nog geen significante militaire ervaring en wilde hij misschien een overwinning boeken op de Caledoniërs. De muur kan ook gemaakt zijn om de vijand te imponeren, of om de handel met het zuiden beter te controleren.

Professor William S. Hanson (universiteit van Glasgow) beweert dat, in geval van een tegenaanval van de Caledoniërs, de muur van Hadrianus te ver weg lag en deze dus geen bijstand kon bieden aan de Romeinse troepen. Een nieuwe muur kon dan een plek zijn waar de Romeinse legioenen konden standhouden tot er hulp vanuit het zuiden kwam. De muur kan ook gemaakt zijn om de vijand te imponeren, of om de handel met het zuiden beter te controleren.

De muur werd niet lang gebruikt

In 162 na Christus, slechts 20 jaar na de bouw van de muur, trokken de Romeinse legers zich weer terug achter de muur van Hadrianus, die op dat moment opnieuw dienst doet als grens van het Romeinse Rijk. Keizer Septimus Severus probeerde in 208 na Christus nog een laatste keer om de vijand voorbij de Muur van Antoninus terug te dringen, maar liet dit na een paar jaar ook schieten. Hij keerde, samen met zijn manschappen, terug naar de Muur van Hadrianus die wederom als grens voor het Romeinse Rijk werd gebruikt. De Muur van Hadrianus werd daarmee de noordelijkste grens van het rijk, waarschijnlijk tot de instorting van het Romeinse Rijk in Groot-Brittannië.

Het is niet helemaal duidelijk waarom de Muur van Antoninus na twintig jaar alweer verlaten werd. Het kon een resultaat zijn van de immer aanhoudende aanvallen van de Caledoniërs, die soms werden bijgestaan door andere stammen uit Noord-Brittannië. Misschien hadden de Romeinen ergens anders problemen en wilden ze daar hun aandacht aan wijden. Mogelijk kostte het te veel geld om twee grenzen te onderhouden en wilden de Romeinen dit aan andere, belangrijkere dingen besteden. Keizer Antoninus Pius stierf in 161 na Christus, ook dit kan een reden zijn geweest voor het verlaten van de muur. Misschien was het een combinatie, we zullen het nooit weten.

BRONNEN: 

• Historic Environment Scotland: A Roman fortlet thought lost to time is rediscovered
• Nemo Kennislink: Van de wal in de sloot
• Historic UK: The Antonine Wall 
• Live Science: 'Lost' 2nd-century Roman fort discovered in Scotland