Herfsttij der Middeleeuwen: de nabloei van een tijdperk
In 2019 is het honderd jaar geleden dat de Nederlandse historicus Johan Huizinga het toonaangevende geschiedenisboek Herfsttij der Middeleeuwen publiceerde. In Herfsttij rekende Huizinga af met de traditionele representatie van de Middeleeuwen als een “donkere” overgangsperiode richting de “verlichte” Renaissance. Wie was de schrijver van dit monumentale boek, en wat waren de kernpunten van zijn historische betoog?
Johan Huizinga’s Herfsttij der Middeleeuwen verscheen in 1919, en richtte zich op de “levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden”. Kort door de bocht betekende dit dat Huizinga’s cultuurgeschiedenis onderzocht hoe Middeleeuwers in het leven stonden, en hoe zij met hun bestaan omgingen. Huizinga’s tekst onderscheidde zich van traditionele studies over de Middeleeuwen door middel van het gebruik van een lyrische schrijfstijl, de krachtige thematiek van bloei en verval, en de kleurrijke verhalen over absurde vroomheid en ruige ridderromantiek. Dankzij deze unieke eigenschappen is Herfsttij uitgegroeid tot een van de meest iconische geschiedenisboeken in de Nederlandse historie.
De carrière van Johan Huizinga
Huizinga werd op 7 december 1872 geboren in Groningen. Nadat hij zijn gymnasiumopleiding succesvol had afgerond, studeerde hij vanaf 1891 Nederlandse- en Oosterse Taal- en letterkunde in zijn geboortestad. Hij zou in 1897 promoveren aan de Rijksuniversiteit Groningen, aan de hand van een proefschrift over de rol van de vidûsaka - een soort nar - in het oud-Indiase toneel. Daarna ging Huizinga aan de slag als HBS-docent geschiedenis in Haarlem en als privaatdocent aan de universiteit van Amsterdam. In 1905 zou hij terugkeren naar Groningen, waar hij een benoeming tot hoogleraar middeleeuwse en nieuwe geschiedenis aanvaarde.
In 1905-1906 had Huizinga zijn eerste grote geschiedkundige succes. In die jaren verscheen zijn studie De opkomst van Haarlem in de Bijdragen voor de Vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde. Het zou een voorbode zijn voor toekomstige successen. In 1915 werd hij benoemd tot hoogleraar algemene geschiedenis aan de Universiteit Leiden; vier jaar later verscheen zijn meest bekende boek: Herfsttij der Middeleeuwen. Met dit werk zou Huizinga zijn reputatie als een van de meest gezaghebbende historici uit de Europese geschiedenis vestigen.
Herfsttij der Middeleeuwen
In Herfsttij beschreef Huizinga de Middeleeuwen niet aan de hand van traditionele thema’s zoals oorlog en handel, maar ging hij in op de unieke belevingswereld van de Middeleeuwse mens. Deze belevingswereld verschilde, volgens Huizinga, fundamenteel van de realiteit van de twintigste eeuw. Waar de moderne mens werd omringd door relatieve luxe, werd de Middeleeuwer regelmatig geconfronteerd met " ‘s levens felheid” - armoede, dood, honger. Als gevolg werden zogenaamde “levensvormen” opgetuigd, waardoor men beter in staat was met de dorre dagelijkse realiteit om te gaan. Deze levensvormen kwamen tot uiting aan de hand van culturele elementen zoals verhalen, rituelen, schilderijen, kleding en architectuur. In Herfsttij beschreef Huizinga de levensvormen van de Middeleeuwen aan de hand van verschillende thema’s, zoals het ridderlijke ideaal van dapperheid, liefde en erotiek, en het Christelijke geloof.
Alhoewel de Middeleeuwse levensvormen in eerste instantie veel inhoud hadden, betoogde Huizinga dat deze coping mechanisms in de loop van de veertiende en vijftiende eeuw veel van hun betekenis verloren hadden. Begrafenisrituelen en riddertoernooien die ooit doordrongen waren van zingeving, vervielen tot lege rituelen die nog wel werden uitgevoerd, maar al lang hun verbinding met het dagelijks leven kwijtgeraakt waren. Aan de hand van deze “nabloei” van levensvormen schetste Huizinga een portret van de Late Middeleeuwen waarin het tijdperk niet als “overgangsperiode” naar de Renaissance werd gezien, maar als melancholisch slotstuk van een lange historische periode - het figuurlijke “herfsttij” van de Middeleeuwen.
Impact van Huizinga’s studie
Herfsttij der Middeleeuwen geldt tot op de dag van vandaag als een van de meest toonaangevende geschiedkundige studies uit het Nederlandse taalgebied. De erkenning kwam voor Huizinga snel: voor zijn studie naar de Middeleeuwse levensvormen kreeg hij in 1920 de D.A. Thiemeprijs uitgereikt. Ook werd zijn boek rap vertaald naar onder meer het Engels, Duits, en Frans, waardoor Huizinga een internationale reputatie verwierf als prominent historicus.
Om het 100-jarig jubileum van Herfsttij op te luisteren, publiceerde de Universiteit Leiden in november 2019 een rijk geïllustreerde heruitgave van Huizinga’s magnum opus. Hiernaast stond de Koninklijke Nederlandse Akadamie voor Wetenschappen stil bij deze mijlpaal door middel van het organiseren van een formeel eerbetoon aan Huizinga’s klassieker. Bij dit eerbetoon lieten leidende historici van onder meer de Universiteit Leiden en Universiteit Utrecht hun licht schijnen over Huizinga’s iconische boek. Herfsttij der Middeleeuwen is daarmee, een eeuw na publicatie, nog altijd een van de meest spraakmakende studies uit de Nederlandse geschiedschrijving.
Leestip:
De geschiedenis van de Middeleeuwen aan de Groningse Universiteit 1614-1939
Redactie: Catrien Santing
Uitgeverij: Verloren
ISBN: 9065502688
Winkelprijs: €25,–
Bestel De geschiedenis van de middeleeuwen aan de Groningse Universiteit
Bronnen:
- "Honderd jaar Herfsttij der Middeleeuwen. Een eerbetoon aan het bekendste werk van historicus Johan Huizinga." KNAW.
- "Huizinga, Johan." Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.
- "Herfsttij der Middeleeuwen. Johan Huizinga, 1919." Literatuurgeschiedenis.nl.
- "Honderd jaar ‘Herfsttij’: intens middeleeuws leven als reusachtig zelfbedrog." NRC.
- "Herfsttij der Middeleeuwen: Jubileumeditie." Leiden University Press.
