Historische herkomst van: Waar niets is, verliest de koning zijn recht

Als iemand niks meer heeft, kan diegene ook echt niks meer betalen of geven. Dan wordt er vaak gezegd: 'Waar niets is verliest de koning [of keizer] zijn recht.' Maar welk recht had de koning dan?

De betekenis van het spreekwoord is bijna letterlijk te nemen. Als iemand echt niets meer heeft, kan ook de koning of keizer geen belastingen, boetes of wat dan ook meer innen. En dat is ook waar het gezegde vandaan komt.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Belasting op erfenissen in de middeleeuwen

In het middeleeuwse feodale stelsel konden koningen, of hun leenmannen, zoals een lagere graaf, belastingen eisen uit de erfenis van hun horigen. Als een horige overleed, had de vorst het recht om het beste uit de nalatenschap van de overledene op te eisen. Omdat de vorst natuurlijk niet overal tegelijk kon zijn, werd dat vooral gedaan door een baljuw of een lagere leenman die uit naam van de vorst een deel van de erfenis kon kiezen. Als de nalatenschap uit bijvoorbeeld een aantal koeien bestond, mocht de landheer of zijn gezant als eerste de meest gezonde koe kiezen. Echter, dan moest er natuurlijk wel iets te kiezen zijn. Als er niks was, had de koning niets te kiezen en verloor hij dus het recht op het deel van de nalatenschap.

Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?

Wij maken deze rubriek in samenwerking met Van Dale. De meeste informatie halen we uit het Van Dale Spreekwoordenboek, samengesteld door Dikke Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon. Daarin staan alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind én hun geschiedenis, in woord en beeld.

Andere talen 

Dit gebruik bestond in grote delen van Europa en daarom bestaat het gezegde ook in veel talen. In het Duits is het gezegde 'Wo nicht sist, hat der Kaiser sein Recht verloren', vrijwel hetzelfde als in het Nederlands dus. In de zestiende eeuw kwam het gezegde ook in het Nederlands voor als: “Daer niet te nemen is, verliest de Koninck syn Recht’.

Een gezegde met bijna dezelfde betekenis is van een kale kip kun je niet plukken. Dat gezegde slaat vaak meer dan dit gezegde op een situatie waarbij de gene die iets te innen heeft, daar nog wel recht toe heeft.